Энмэн анольатынвык нытваӄэн рагэнэвӄай. Таӈымыльо ӄлявылтэ гэгрулмылинэт (ынӈин нытваӄэнат ылвэгилильыт ялкаваамэты). Гапэлятленат ытръэч ӈэвъэнйыръыт ярак, миӈкри мараквыргын энмэч гэплыткулин, ӄлявылтэ эпэгчиӈкэ гэнъэллинэт яральэты. Э'квырга-ым панэна ванэван ныпаанат гынрырэтык а'ӄальэты. Яральыт ӈэвысӄэтти ымъылёӈэт эмрынгиитэ ныгынрырэтӄинэт. Вулӄытвик ралкойпы ныгынрырэтӄинэт.

Ралкойпы гынрыратгыргын нынлеӄин мэмлыёчгэпы. Кукэӈы мимлыльын рыногыргыгъет нытрилӄин ынкъам ӈэвысӄэтэ ымныкэрэт нинэгитэӄин мимыл. Э'ӄэльин ёпыеквэльын вэтыӄун рыногыргэпы нытлепӄин ынкъам нывйилетӄин мэмлыёчгык.

Ыныкит ӈэвысӄэтэ нинэльуӄин выйилетыльын э'ӄэльын, ытлён таӈэчёткынка нытваӄэн, ӄынур йылӄыльын. Ыныкит э'ӄэльэ нинэтэнгиеӈӄин йылӄыльын, ытлён мэрынрэӄэй нэквэтӄин, миӈкри ӄун йылӄыльыт таӈынвэчгавыӈ вальыт.

Ӈэвысӄэтэ нинэныгъевӄинэт тумгыт, ыныкит нэквэтӄинэт э'ӄэльыт, иӈӄун ытри етъаӈ нытваркынат.

Нэмэ ынӈин ныгынрырэтӄинэт ӈэвысӄэтти ӄлявылык эмиче. Ныкитэ ӈэвысӄэтэ льунин виилвиил рыногыргэпы. Лыгэн э'ӄэльын эквэтгъи, ӈэвысӄэтэ ынпыначгын рымӈылявысӄэвнэн, ынӄэн энмэч тэленъеп лыгэн вата гэнъэтлин.

- Како, а'мын рэмкын маравык паагъэ алымы тэленъеп, гымнанъым тыльугъэн ёпылӄэвыльын э'ӄэльын. Миӈкри вай мынинмык? – нэнанымӈылявӄэн ынпыначгын ӈэвысӄэтэ.

Ымыльо ӈэвысӄэтти ӄъэйӈэквынэт ынкъам а'тав гымнин тиӈур ӄыраварванӈыгыткы, миӈкри ӄун гымнан чамъам траварванӈын чиниткин тиӈур. Ыныкит раварванӈыткы тиӈур, тури ӈаеты ӄэквэтгытык, гым-ым амгымнан тырапэлятгъа.

Аны таӈымыльо ӈэвысӄэтти рагэнэвӄайкэнат гумэкэтлинэт, амраварванӈа ынпыначгэн тиӈур. Лыгимэткиит ымыльо ӈэвысӄэтэ наварватын ынпыначгэн тиӈур.

Варватыплыткок ынпыначгэн тиӈур ымыльо ӈэвысӄэтти гакымэӈыма ӈаеты эквэтгъэт, амынан ынпыначгын тиӈурык рээн пэлятгъэ.

Ымыльо тиӈурмъэмит таӈпэрэӈ нэтрилынэт.

Торэргырокы э'ӄэльыт ининигъэт. Ытри таӈвэчвагты эвлелгыӈ нылеӄинэт, миӈкри ӄун ыргынан лыги нылгыӄин, иӈӄун ӈутиннымык эмӈэвысӄэтти нынымытваӄэнат.

Ынпыначга тортаӈпытватыльыт тиӈурнинэт, ӄутти-ым кэмчичевыльыт рыпыткэвнинэт ынкъам ымынпэрӄава рыннинэт э'ӄэльыт.

Эвын гырулмыльыт пыкиргъэт, яральа э'ӄэльыт галгэнмытколенат, наӄам ытри тэгнымэльэв нытваӄэнат.

Ынкатагнэпы ӄонпы гынрыратыӈӈогъат, ӄэйвэ-ым ымы мараквыргын атвака.

ТЪЭЮНКЭЭВ (гатвылен Нотагыргына, ным. Анадырь)

Ганымытвален Тъэюнкээв, ытлён колё нылгиныгэкэӈӄин. Ынин мынгыт ытръэттэгын нивлыӄинэт. Наӄам ытлён чинит нылгинырулӄин. Ынӄэн гатвален а'ӄальыльанма.

Ӄол итгъи инъэ Тъэюнкээв ёпылӄэквъэ ӈайыткынэты. Люур ынан льунинэт э'ӄэльыт муутылельыт, наӄам нылгинымкыӄинэт. Тъэюнкээв ралегъэ ӄаагты. Ынан йыпнэнат и'рэкинэт плекыт ынкъам ягнанэнат муульыт, эвыт ынкы тымытконэнат. Ытръэч ыннэн рырынувнин ынкъам тыӈивынин томгэты:

- Ӄылӄытги томгэты ынкъам ӄиквынэт, иӈӄун мынпаамык маравкы, энмэч мынтумгыльэтыркын.

Ынӈин ивыплыткук, ынан рынӈивынин рырыновъё э'ӄэльын ынкъам ытлён нэмыӄэй рагтыгъэ.

Эргатык инъэ Тъэюнкээв нэмэ ёпылӄэквъэ. Ынан нэмэ льунинэт гакаӈыльымкиӈыт э'ӄэльыт, наӄам колё нымкыӄинэт. Нэмэ ытлён ралегъэ ынкъам лыгэн яалейпы ынан ымыльо тымыткоӈӈонэнат. Ынан янотыльын э'ӄэльын ы'ттъыёча танэн ынкъам э'ӄэльын иквъи:

- Ако, а'мын ети, Тъэюнкээв.

- А'мын гыт ӄырагтыгэ, ӄиквынэт Тъэюнкээвынэ нэткумык ынкъам ратанӈавӈэн, ныпаанат морыкы етык маравысӄэвык. – Ынӈин ивыплыткук, ынан э'ӄэльин ӄаат пирининэт ынкъам рагтыгъэ. Эргатык Тъэюнкээв нэмэ ёпылӄэквъэ. Люур Тъэюнкээв найъогъан э'ӄэльэ. Тъэюнкээвынэ вэлво лыгнинэт э'ӄэльыт.

- Ӄыныггивэтгынэт, э'митри тургинэт нымнымыт, - никвъэн э'ӄэльэ Тъэюнкээв.

Ынкы Тъэюнкээвынэ эвтылягты рыгъеватыӈонэн нымным ынкъам, рыгъеванма, ӄол тымнэн э'ӄэльын, ӄольым ынкы пэлянэн.

Эргатык нэмэ Тъэюнкээв ӈаеты ёпылӄэквъэ, ынкы э'ӄэльэ ӈэгны гакамлелтылен ынкъам эвыр ытлён ӈайыткынык вальын ныйъоӄэн э'ӄэльэ. Энмэч э'ӄэльыт нивӄинэт, игыт Тъэюнкээв ягталеты мытрэпириӈын, ӄырым лым ытлён морыкайпы ныгынтэвын.

Тъэюнкээв пытляӄ гынтавымгогъэ ынкъам ӄол э'ӄэльын тымнэн, эӄылпэ орвыткынык ӈэлӄиквъи, эвыт ынкы моонэнат тымыткойвык э'ӄэльыт, ӄутти лыгэн галячычама нинэчвиӄинэт.

Ымыльо э'ӄэльыт тымыплыткок, ытлён рагтыгъэ. Нэмэ ӄолетъылё ёпылӄэквъэ. Нэмэ э'ӄэльыт, муутэ рыннольыт, тымыткойвынэнат.

Ӄутти-ым ивнинэт: «Ӄырагтытык ынкъам ынкы вальыт ӄиквыткы, нэмэ Тъэюнкээв нымгичигъи ынкъам ратанӈавӈэн ныпаанат нымгичик».

А'мын ӄол итгъи Тъэюнкээв нымгичигъи ӄоленымэты. Ынӈиннымык нытваӄэн ӄол мылыльын ынкъам ынан, льук Тъэюнкээв пыкитльэн, ивнин:

- Ӄинэкылгэтги гым ынкъам ӄаано ӄинэлгыги.

- Вэчьым чамъам ринъэтэтгъэ, - ивнин Тъэюнкээвынэ.

- Вынэ вэнлыги ӄинэкылгэтги гым, - нъараӄатӄэн мылыльын ынкъам чит орвывытгырата рытакаӈаннэн Тъэюнкээв ынкъам ынан гэтиӈусӄычетлин, рыпэт мынгыӄач рылыпъэннин.

Кылгытвынин мылыльын ынкъам рагтыгъэ. Э'квырга Тъэюнкээв лымынӄэнына рывэчгавык лывавнэн, эвын колё гэгэкэӈытвилин.

ВЪАГЛЁ (гатвылен Ӄоӈаӈына, ным. Анадырь)

Энмэн ӄол гатвален нылгиныгэкэӈӄин о'равэтльан. Ымы элек ныгэкэӈыльэтӄин. Ынӄэн гатвален еп а'ӄальыльанма. Гэкэӈӄыльин о'равэтльэн нынны Въаглё. Лыгэн-ым ытлён нылгинырулӄин, ытръэч колё ныгэкэӈӄин.

Ӄол гитлин ытлён ытлыгэты гагакаӈкалыролен, энмэн-ым мэчмэчынкы нъэлгъи гакаӈыльатгыргэпы.

- Вытку титэ тигымчепыт рэрэнӈын, вытку ынкы тыралмаляквъа, итык ынӈин этлы агакаӈкалырокыльэн,- ытлыгэ татлыгнэн.

Ӄол итгъэт рынногъат. А'мын энмэн Въаглё рыннолякы лымӈэнагъэ. Лыгэн ытлён агтатӄаак яаленӄач ныпэгтъэмэтӄин, энмэн ытлён ӄырым ынанъёчга нырагтыгъан, миӈкри ӄун нылгинырулӄин.

- Еп эты вай ыяа варкыт э'ӄэльыт? – ӄол итгъи пынлёгъэ Въаглё.

- Вынэ вай чымче варкыт, вайыӈкы иквыӈэйык рымагты, - ытлён нататлыӈын.

Эвын эргатык кыеквъэт, Въаглё уйӈэ, ымы ынин ӄаат уйӈэ. Ытлён мэчемгынунныкитэ гэквэтлин. Ынан эргыръоӈӈок льунин э'ӄэльин гакаӈӄлявыл откочьынтыватыльын. Эвын ныръарэквотытваӄэнат егылгыгэӈӄаайӈын ынкъам ычватайкаквавийӈын, эвыр ынкы Въаглё чичеквъи, иӈӄун ӈотӄэн ныгэкэӈӄин. Ынан эквэтыльын а'тчанэн.

Эчги эквэтгъи, аны гаръэляпэнрылэн. Ӄынвэр э'ӄэльин ычватайкаквавийӈын таалгылятыӈӈогъэ. Вынэ э'ӄэльын гэгынтэвлин. Э'квырга пэтле Въаглёна ӈачыӈкы э'рагалянэн.

- Вынэ ръэлылетэ тырэтлепыткугъэ, опопы ӄэнанмыгэ, - э'ӄэльын вусӄэӈигъи.

- Вынэ ӄырым мынмыгыт, энмэч гымнан мыйӈэгыт ынкъам ӄаат рытриле мынынтынэт.

Ынӈин э'ӄэльин гакаӈӄлявыл йыӈэтэ рыпкирэннин ярак Въаглёна.

- Како а'мын миӈкри ритыркын гыт? – ытлыгэ пынлёнэн экык, йыӈэтэ рыпкэратъё.

- Этъым аны, ӈэлвыл тырэчвиӈын ынкъам ымы ӄаагтатыльыт тырантэнмавӈынат, ӄлявыл мачынан нэквэтын.

Лыгэн ӈэлвыл нэчвигъэн, Въаглё ярагты эквэтгъи. Вытку ынкы ытлыгын лымаляквъэ, иӈӄун ынин экык Въаглё ӄэглынангэт гэгэкэӈытвилин.

ЛЕЛГЫЛЬУ (гатвылен Кальаӈына, ным. Анадырь)

А'мын энмэн ӄутти э'ӄэльэ ӈъочьыт гапэнрыленат (ынкы мараквыргын гатвален). Ынраӄ-ым ынкы ӈъочьа гынтавтыляма гэнэрэтлин нэнэнэӄэй. Ытлён э'ӄэльэ гэпирилин ынкъам аӈэнӄайкыльэты рымайӈавынво гэйытлин.

Ынпыначга гэӈэвъэнэ нэнмэйӈэвын ӈинӄэй. Ытръэчтэгын а'ачеӄӄай гамлытвэлен чама гэрмэвлин.

Льук мылытвэльын а'ачеӄӄай, э'ӄэльэ нэвыӈӈогъан:

- Колё а'мын лыгэн морыкы э'ӄэльу рымэйӈэвыткы. Опопы этъопэл нъынмыткы.

Ынӈин ӄонпы э'ӄэльэ нивӄинэт ынпыначгыт. Ӄынвэр ынпыначга ынпыӈэв ивнин:

- Вынэ опопы мынынмын, миӈкри ӄун йъарат экэвку нэлгыркын. Лыгэн эвын пыкирыльын мынынмын.

Ынпыӈэвӄэй амэрэпъака гэнъэтлин. Пыкитльэн ынпыначга ӄамэтвама ивнин:

- Вай-ым, тылвъэм, опопы мытынмыркынэгыт.

- Вынэ лыгэн эвыр торгынан, - а'ачека татлыгнэнат.

Чаёплыткок ынпыначга а'ачек вакъойгот чотыткынык рыннин ынкъам тытлепы тиӈурнин, ытръэч-ым а'ачека гапэчайвылен тиӈурмэӄым вакъота пиӈкук. Наӄам эвыр ынкы ытлён пэнинэк нывакъотваӄэн, тиӈурмэӄым ынык рымагты гирлин. Люур-ым ынпыначга ивнин:

- Опопы гыт ӄырагтыгэ ытлыгэты. Наӄам чамъам эвын гыт мытранмыгыт. Лыгэн ынӄэн ынкэгйит рэлеркын, ынкы варкыт гынинэт йытоткольыт. Тытвыркын гынин тылянвылӄыл. Тылянвык варкын тэлмыкытчыгъёлгын, ынкы гыт янор рэткиквъэ. Рэӈирэӄэвыӈ кивык торӄойвэгытгык, ӈэнку гыт э'ӄэльэ нарайъогыт, ынӈатал-ым ынкы эвыр гынан миӈкри ритыркын.

Ыныкит ытлён ӄойвэткынык пыкиргъи, ытръэчтэгын гаёо'ръолен, рыпэт э'ӄэльыт чит ӄаплелтаткольыт итъунтэтгъэт турӄуйвик левтычимиръэтгъэт ынкъам въиткугъэт.

- Колё а'мын лыгирэӄэ найъомык, - ытлыгэ ӈэвъэн нинивӄин.

- А'мын гым мынтогъак, - иквъи ӈэвъэн.

Ӈыток ынпыӈэвэ льунин о'равэтльан ынкъам рывэтгааннэн:

- А'мын ети, колё а'мын ӄэйӈун миӈкэкинэйгыт ынкъам рэӄыльигыт?

А'ачека таӈытвынэнат нынныт ытлыгин эвыт ытльэн, тывнэн ынан энмэн ытлён ратагъё, игыт-ым нэнарэрӄэн.

- А'мын ынӄэн мургинэйгыт эккэйгыт, - коргавэты иквъи ытля.

Рэсӄивык ытлыгын ынкъам ытля пынлёнэнат:

- Тури уйӈэ эвитлелгыкыльытури?

- Варкын, - ӄонкынмал нататлыӈын йытотколья.

- Гымнан льулӄыл ынкъам мынгыт тыралялгыркэлеӈынат, - ивнинэт йытоткольыт.

Лелгыркэлеплыткок, льулӄыл ынкъам мынгыт ӄынур вапысӄатыльыт гэнъэтлинэт. Ынкатагнэпы ытлён Лелгыльуну гэнъэтлин. Ӄээӄын вак ярак, эккэтэ йытоткольыт ивнинэт:

- Этааны чамъам нъыӈэвъэвйиркынитык, наӄам вэлчиин энаальын мэлмыгӈэвысӄэтыльын.

Ытля энаагты ӈэвъэвйисӄиквъи.

Ыныкит ӈэвысӄэтти ытлыгэ рымӈылявнэнат, иӈӄун турыпкитльэн ӄлявыл ӈавысӄатэты тэгъеӈыркын, ымыльо ӈээккэт ӄынур ыннэн нивӄинэт: «Ынӈатльым экыркагыргын, микынэ вапысӄатӄыльо этынво нъылгынин?»

Ытръэч амынан ынанӈэнчьан аввэткынка нытваӄэн. Ӄээӄын вак ынан ытлыгын ивнин:

- Вынэ гым нинэлгыгъэн, ӄэлюӄ-ым миӈкы мынльун таӈъоравэтльан.

- Итык эвын ӈэвысӄэт тынэквэвын,- рагтык, иквъи ытля аккагты.

Ынкы пэтле рэмкын э'рыӈӈогъат. Эккэтэ ытлыгын ивнин:

- Иа'м эптэ гыт аръэлягтыка?

- Чамъам, уйӈэ аӄаака,- ытлыгын татлыӈыткогъэ.

- Гым ӄаано ӄинэлгыги.

- Ытръэч-ым чамъам.

- Вынэ а'тав. Вэлер эвын ӄыкырвэнтогэ.

Э'рагтыгъат. Ытлыгын ынкъам ытля э'мэннинэт рамкэты. Тумгыт и'рэльылӄылти энмэч ныкылгэтӄинэт. Нэмыӄэй ынпыначга нинэкылгэтӄин экык.

И'рэльыт эквэтгъэт. Ынпыначгын яалеӈӄач лымӈэнагъэ. А'мын еп амэчатка нылвавӄэн тылек. Ӄынвэр эвыр и'рэльыт йъонэнат ынкъам эвыр ынкы пэтле янотыльыт. Ярат вытрэтгъэт, янотыльын галянэн ынкъам пэчасӄэвнэн.

- Вэты ӄэнантавыркын,- ытлыгын нинивӄин ярак пыкэрыӈӈок.

Лыгэн гачаӈанкы пиринин рыпъё таа'чоман ынкъам ытля эвыр ынкы галягъэ ярагты.

Илгытэвыплыткук ытръэчтэгын гэгтиӈэвлин. Эвыр ынкы ӈавынрагтатгъэ.

- Иа'м, гым торгынан э'нӄу нинэлгытури?- э'нӄэтыльыт нинивӄинэт.

ӇЭЛВЫЛ ЫНКЪАМ ӃОРАГЫНРЭТЫЛЬЫН (гатвылен Кальаӈына, ным. Анадырь)

Ӈирэӄ ӄлявылтэ ӄаагынрэтынвык нытваӄэнат. Ыргынан ӈэлвыл пэнин гытгыӄытрык рырылгалятъё.

Нэмэ ӄол нэнтын ӈэлвыл нанрылгалятын гытгыӄытрык, люур-ым навалёмын э'ӄэльин ӄулиӄул: «Ав-ач, ав-ач!» Камлелы лылепыткугъэт. Эвын-ым ытри энмэч гакамлелтатленат.

Нылгъэӄэгнитӄин. Уккэнчит галгэкыкватленат. Ытри вэнчымӈата ӄорагыркэгъат ынкъам уккэнчит нэнитлитынэт ӄаак. Колё аны ӈэлвыл нылгикэмлитльэтӄин, миӈкри ӄун кыкватокканчет нывыргыргыръуӄинэт.

Аны ӈэлвыльэ э'ӄэльыт нэтэнтисӄуйвынэт, таӈымыльо нанмытконат, ымыӈ ыннэн люӈынрынувэ нэнтын ӄаата.

Ытръэч ӄлявылтэ лёӈынма нэнтынэт, ынкатагнэпы ытри нымэльэв ганымытваӈӈоленат.

ВЭВЧЕНЛЬУ (гатвылен П. Льатылёна, совхоз «Канчаланкэн»)

Энмэн гатвален ӄол мургин мылыльын, мэӈин таӈванэван э'ӄэльэ титэ ы'нытвыгъан.

Ыныкит нывалёмӄэн э'ӄэльэ нынны Вэвченльун, ытри атчыгэлета нырагтыӄэнат. Вэвченльу айылго нылгыӄин, миӈкри ӄун ыныкит ныпойгыльатыӈӈоӄэн, ытлён эвытрыкэ нынъэлӄин, ытръэч нывалёмӄэн таёлгын выёпчъайӈальын. Ыныкит нымаравыӈӈоӄэн, э'ӄэльыт тэӈирвыкэ нинэтчыӄинэт таӈампойгычвэткота, мэрынрэ нэначвэткоӈӈоӄэнат левытти э'ӄэльин, ӄнур пъоӈпъоӈтэ.

Ӄол гитлин Вэвченльу эвын нутэниӈэтык рыровэты нымнымык гуунъусӄивлин, ирвыкэ гитлин.

Люур вай нэмэ э'ӄэльэ рымъайӈама намӈылёӈӈогъан:

- Ав-ач, мэӈин, ав-ач, мэӈин?

Вэвченльу лыгэн нуунъуӄин, ванэван ымыӈ нытлепын а'ӄальэты. Ытлён вэты нынъувэвӄин э'ӄэльэ, наӄам ымыӈ ванэван пынлёк ы'нынпаавын.

- Ынан гымнан тури ӄонпыӈ тырэльуркынитык, ӈотӄэнат-ым вай уунъыӄэгти ӄэйӈун рэниӈэӈыт, - нытатлыӈыткоӄэн, оонъома Вэвченльу.

Э'ӄэльыт рыровкамлелы нывилгъэт, ырыкы гэнанайылгавыӈӈолен онтыматгыргын о'равэтльэн. Ӄынвэр ытри пытӄы эймэквъэт.

- Ав-ач, мэӈин?!

- Вэвченльу, - нунтымъэв иквъи уунъульын.

Гынтавэты э'ӄэльыт ныӄулильэтӄинэт:

- Эв-ач! Тэгнунтымъэв ӄуунъуркын, ав-ач, а'тав йъарат нунтымӄин, ав-ач, Вэвченльу.

Лыгэн таӈымыльо э'ӄэльыт амманаӈ ныгынтэвӄинэт капчачеты. Ынкатагнэпы э'ӄэльыт галгэтаӈпааленат эймэвык морыгнотагты, миӈкри ӄун гаймаӈэн лымынкы нэрэльуӈын Вэвченльу.

МЫЛЫЛЬЫТ ӇЭВЫСӃЭТТИ (гатвылен Кальаӈына, ным. Анадырь)

Энмэн ынпыначгын ганымытвален гэӈэвъэнэ. Ыргинэт ӈирэӄ ӈээккэт ӈэвысӄэтти амыргынан имырэӄыльу нитӄинэт, ымыӈ ытри ныӄаальатӄэнат. Ытлыгын ынкъам ытля гэнпэвлинэт. Нэмэ ӄол итгъэт ӈэвысӄэтти ӄаалатгъат. Ыргынан гытгыӄытрык ӈэлвыл ганрылгылятлен.

А'мын ынкы ӈэвысӄэтти э'ӄэльэ гайъоленат. Ӈэвысӄэтэ э'ӄэльыт нэльунэт вытку рымъэйӈэткульыт.

- Вынэ ӄээӄын ӄъатчатык, янор мури мытраӄамэтвагъа, - ӈэвысӄэтэ нататлыӈынат э'ӄэльыт рымъэйӈэткульыт.

Ӈэвысӄэтти лыгэӄылпэ ывэмгогъат, ныроратпатӄэнат. Ӄол-ым ныӄымляталяӄэн, ӄол-ым тымӈотта нытапойгыӈӄэн, тэёлго нэтэйкыгъэн тэтивэл.

- А'мын а'тав мыпэнрын мылыльын, - ынпычьэ ивнин чакэттомгын.

- Вынэ гымнан, - татлыгнэн ӈинчьэ чаккэттомга.

- Вынэ ынанкэн гымнан янор, ынан эвыт гым уйӈэ ринэнтыгъэ, ынкы гынан ӄыпэнрыгын.

Ӄлявыл, э'ӄэльэьин мылыльын, ӈавысӄатэты эквэтгъи. Ынпычьэ таӈымъылёӈэт рыпойгыльавнэн э'ӄэльин мылыльын. Ӄынвэр э'ӄэльин мылыльын ӈэвысӄэтэт пиринин ынкъам рэлпыткынык рывакъовнэн.

- Вынэ опопы ӄэнанмыгэ, ӄынвэр тырэгынтогъа, - ӄлявыля эвыӈӈонэн ӈэвысӄэт.

- Ванэван мури мынрэтэгинӈэнӈымык, мури ӈэвысӄэнмури.

- Вынэ ӄырымэнаторэ ӈэвысӄэттури. Ӄырым ынӈин нъымлытвэяанат ӈэвысӄэтти, - нымэтивэтӄин а'ачек.

- Гынан-ым льуркынэт мургинэт кыттэлти.

- Вынэ ӄутти ӄлявылтэ эвын кыттэлльэт, панэна ӄлявыл нымэтивэтӄин.

- Аны ӄун эвыт йъарат мэтивэтык, гымнин лёльот ӄыгитэгынэт, - ӈэвысӄэт ынӈин ивыплыткук эвиръытвыгъи ынкъам лёльот рыкалыровнэнат.

- Вытку этъопэл ӈыркылеты тыратвагъа, ыныкит равалёмӈыт, иӈӄун гым ӈэвысӄэтэ гинэнрулылтэвлин, энмэч эӄылпэ ӄэнанмыгэ, ытлён вай ӄынвэр тытаӈэгынторкын, - нъараӄатӄэн ӄлявыл.

- Вынэ мури эвын ӄырымэнаморэ тэгинӈыльыӄылмури, - рымагтэты нэнататлыӈӄэн ӈэвысӄэтэ.

- Эвыр йъарат э'нӄэтык тэгинӈэтык, опопы гымгынан ӄлявылё ӄинэлгыги, эвын-ым нанъынмыгым. Ӄырым гым мырагтыгъак, наӄам тумгэ нэльугым ръаӄавйылявъёйгым.

Нэвысӄэт вэтгыры вагъэ. Энмэн рагтэты тыляма, ӄлявылен пойгын ныӄэлпэраӄэн тэркэты.

Ярак райвачыӈ ытлыгын ныгатгаткоӄэн. Ӈээкык мачрыров вэтчагъэ ынкъам ытлыгын инвин:

- Атэй, гым гэмумкылыннэйгым, - ынӈин нивӄин ӈэвысӄэт ытлыгэты, миӈкри ӄун ытлён гаӄлявылынӈален.

Ынкатагнэпы ытри ӄлявылынӈагъат ынкъам таӈычьыӈӈогъат чама ӈинӄээтыльэгъэт.

ПОЧЬАТКЫН ЫНКЪАМ ПЭЛЯТКОЛЬЫН (гатвылен Я. Ацытагына, колхоз «Полярник»)

Ганымытваленат ынпыначгын ынкъам ынпыӈэвӄэй. Ырык гатвален амынан ӈээкык Пэляткольын.

Ынпыначгыт ванэван мэӈӄо нылейвынэт, амынан ӈээкык нимырэӄыӄин: элек нытавтыӈӄэн, нуӈэлӄин, льэлеӈкы нинэнвинэвӄин. Пэляткольын нымэльэв нынымытваӄэн. Ымыльорык а'ачекык матак нылвавӄэн. Ытлыгэ ынкъам ытльата нивӄин, иӈӄун вытку микынэ гыт нарайъогыт рачвыӈкы, вытку ынкы гынан ынӄэн тумгу рэпириӈын.

Ӄулинутэк вальа а'ачека валёмнэн ӄорагынрэтыльын ӈэвысӄэт-мылыльын. Ытлён элёльатымгогъэ, энмэн ытлён Почьаткын. Ӈроӄ гивит галяк, ынан чиниткин увик гантэнмавлен ӄръачетынвэты. Ынан ымы кытэпат ӈагъеквэ тылельыт нинэпириӄинэт.

Мылыльын Почьатко эквэтгъи, льусӄивнин ӈэвысӄэт – мылыльын Пэляткольын. Ӄынвэр ынан льунин ӈэвысӄэт ӈэлвыльык ӄача вальын, аны колё ытръэчтэгын ныгтиӈӄин.

А'ачека льунэӈу ӈэвысӄэт пиринин ынкъам рыльэтэннин ӄолеӄаатагнэты. Ӈэвысӄэтэ ытлён ивнин:

- Колё гым гынан инэнъэӄэлтэквъи, китаӄун игыт гынан гым танйъота ӄинэнтыги.

Вынэ ӈэвысӄэтӄэй гэгынтэвлин. Ӄлявыля таӈӄонпы кытвыл нинэнтыӄин. Ӄынвэр ӈэвысӄэт высӄэквъи.

- Вынэ чеӈэр кытвыл инэнтыгъи, опопы мынрагтымык.

Ытри рагтыгъат. Пэляткольын паагъэ ӄорагынрэтык, ӄлявыл ӄорагынрэтыӈӈогъэ, эвыр ынкы ӈэвысӄэт пэтле нанӄатгъэ.

- Ӄынвэр мытрэпэлӄэтгъэ еп эльукэ ӈэлвыл, эргатык инъэ ӄырэтгын ынкъам мынӄаанманмык, - ивнин ынпыначга ынтуулпыр.

- Ӄытэйкыгын тэлетин кэнчиӄ, - ивнин ӈэвъэн Почьаткынына. Плыткунэӈу ынӄэн, ӈэлвыл йыннэн.

Румэкэвнин ӈэлвыл Почьаткынына. Ярагты тыляма, ынан льунин чымӈы, ръырыӈкытыльын. Ӄлявыля кэнчиӄэ ӈойӈэпы нинэкэнчиӄӄин чымӈы. Ӄынвэр чымӈы ръырыӄгыпы пинтыӄэтгъи.

А'ачека лыгэн рэпъултыӈыльын кэнчиӄэ нинэкэнчьиӄин.

Ӄынвэр чымӈы ярагты вэтгатгъэ. Ымыльэты ӈэлвыл лымӈэнагъэ чымӈак, нылеӄин ӈэлвыл ӄынур агтатъё. Ынӄэн ынпычымӈы ӈэлвылекы этынво нитӄин. Ярак ӈэлвыл рыпкирэннин. Ытри ӄаанматгъат.

Гырыткуплыткук ынпыначгыт рыпэлӄэвийгут итгъэт, палӄатыӈӈок ятльат ынпыначга ивнинэт:

- Вэлер турыкэсӄык ӈэлвыл мытытчыгъэн, мури ӄынпэлӄэвыткутык. Вытку торгынан тэӈгынритык ӈэлвыл райъоӈыткы тагнымытвагыргын, ытлён еп игыт лымынкы гэмо нэлгыркын. Ынӄэнат торгынан ымваӈэт лыги ӄылгыркыниткы, иӈӄун амынан мигчир инэнтэӈытвэтыльын нымытвак.

ЧАВЧЫВ ЫНКЪАМ ЫНИН ӇЭЭКЫК (гатвылен В. Ӄиӄӄильынэ, колхоз «ХХII съезд партиен»)

Энмэн ӄол тэленъеп чавчыв ганымытвален, ытръэттэгын тэленъеп, рыпэт нынны гапылмавлен ынкъам гантыгэватлен. Ытлён ганымытвален гэӈэвъэнэ, ырык гатвален ӈээкык.

Ырык гатвален ӈэлвыл. Ыргынан ӄорагынрэтыльо гэлгылин ыннэн о'равэтльан, ытлён ырык энмэч ӈэръамытлыӈэн гивиӈит гаӄорагынрэтлен. Наӄам чавчывата таӈванэван титэ нымынгыкваннэн.

- Гым амгымнан энанӄамэтвавыльэгым, - ӄол итгъи ӈавъанэты иквъи чавчыв.

- Итыкэвын-ым ӄэйвэ, ытръэч ымы ӈэвъэн нывинрэтӄин энангаймычьаватык, итык эвыт ытлён чинит гэчимгъулин, - татлыгнэн ӈээккэтэ.

- Ынӈэ гымыкы э'тйивкэ ӄитыркын, энмэч морыкайпы ӄэквэтги, - ӈээкык татлыӈыткольын чавчывата экэвку лыгнин.

- Ӄырым мэквэтык, - ӈээккэтэ татлыгнэн.

- Этъопэл гымнин ӈээкык нъынмыгъан, э'тки инэнъээ'квъи гым ръэтйивэвык.

- Вынэ ӄырым мынмыгъан, э'тки ӈыркычгыргын тэгинӈэтык, этъопэл, эвыр э'ӄу лыӈкы, лыгэн ӄоленымэты ӄымайынлягыткы, - татлыгнэн выёльа.

- А'мын ӄэглынангэт, этъоюэл ынӈин, - иквъи чавчыв.

Ынӄоры ӈэвысӄэт ӄоленымэты намайынлыгъан. ӈэвысӄэт-ым ынкы ваӈӈогъэ.

Эчги ӈэръамытлыӈӄав гивиӈит галягъэ, чавчывата ӄорагынрэтыльын ивнин:

- Гыт вай гымык ӄорагынрэтыльо итыркын мыкгивик, вачаӄ гымнан гыт лёӈмынгыквата тынтыгыт, ымыӈ гынан ванэван ӄунэче ӄыгнатгын мынгыквын. Игыр-ым гыт мэчынкы мигчирэтгъи опопы чинит ӈэлвыл ӄычвигын ынкъам тэӈпылытьымгитэтэ. Гынан чинит гынрыру лыӈын ӈэлвыл ынкъам гынан тэнлыги лыӈыркынэт ӄаат.

Ӄлявыля вэтгочнэн. Ытлён нэмэ ӈалвыльэты ӄытгъи. Эргатык-ым ӄлявыля чавчыв ивнин:

- Ӈэлвыл-ым рай тычвин, чеӈэр наӄам гинивигыт, эвыр-ым ынӈин титгъэк.

Ӈалвыльэты ӄытгъэт ынкъам ёнрыёттэ нарылгыӈӈонат. Эвын ытръэч мытлыӈӄлеккэн ганъянръавлен, итыкэвын-ым амтанъян.

- Гымнин-ым итык ӈэлвыл вилю тырэлгыӈын, миӈкри ӄун чамъам тыраӄорагынрэтгъа, -чавчывата ивнин ӄорагынрэтыльын.

- А'мын-ым ымы гымнин вилю тырэлгыӈын, - татлыгнэн ӄорагынрэтыльа чавчыв.

Этынвэн ӈэлвыл нымэльэв нэркурын, миӈкри ынан таӈвэлыткольэты гэйытлин. Ӄутынин-ым тамъёӈыткольэты гэйытлин ынкъам ытлён гэтэмъюнлин. Чеӈэр-ым аны колё вэймэну нэлгын:

- Ынӈатал-ым миӈкри ӈэлвыл нинэнльэтэтигыт?

- Вынэ вай вилю нинэлгигым, - татлыӈыткогъэ ӈъочьын.

- Тъэтйильу нинэйылигыт ыннэн ӄораӈы?

- Вынэ вэлер мынгытъельо.

А'мын ӄлявыл нэтэмъюӈын, лыгэн ныӄэлпэраӄэнат пылвынтыт нэйылынэт.

Ӈавысӄатэты ӄытгъи ынкъам ӈэвысӄэтэ тэнынвилӈынин. Ӄлявыл ӈавысӄатэты нымӈылтэлӄэн:

- Гынык ытлыгэ гымыкы ӄаат гинэйыллин ынкъам чывэӈ гэнлилин ӈэлвыл, эвын амъянра мытынвиливынэт. Гымнан мынгытъельо ыннэн ӄораӈы тыйылын.

- Китаӄун кэлитъулти мыгитэнэт, эплеэн миӈкэмил мыкэльыт, - ивнин ӈэвысӄэтэ.

Ӈэвысӄэтэ гитэнинэт, эвын ынкы нытваӄэнат, ытръэч тымӈэпылвынтыт.

Ӈэвысӄэтэ пынрынэн манэта ынкъам ивнин:

- Ӄылӄытги ӄамэтварагты, вай ынӈин ипэ вальыт манэт, ынӄэнат-ым ӄырымэнат. Эвыр ытлыгын гымнин рэльуӈын, ымы ыныкы ӄыркургынэт ынан тэгъеӈу лынъёттэ, гымыкагты ынӈэ ръэнут эркуркэ. Ӄырэмкичиги. Эвыр ръэнутэт ӄэвийгут нэрэнтыӈынэт – ынӈэ э'нӄу элгыкэ.

Эчги ӄлявыл эквэтгъи, ӈэвысӄэт ръэтгыпгъэ, ынан рынрынинэт тымӈэпылвынтыт ынкъам рыльэтэннинэт тамъёӈыткольэты. Ӈэнку пыкирык, пынёнэнат:

- Торыкы гэйытлин ӈэлвыльыӄэй?

- Ии, морыкы, - ытлён нататлыӈын.

- Колё аны тури нытэтыӈгиттури, тэмъюӈыткы ӄорагынрэтыльын, ынан гэмо миӈкри вальыт манэт.

Ӈавысӄатэты нэйылынэт манэт. Ӈэвысӄэт ярагты эквэтгъи. Тэючгыӄэй ярак йымэнэн. Мэсӄээӄын вак люур ръэнут выргыргыръугъи. Ӈэвысӄэт ӈытогъэ, эвын гэпкитлин ӄлявыл.

- Ынӈатал рэӄулым тыгакаӈӄаанӈагъак, вэлет ӈан-ым нылгиныйыӄыӄинэт. Гынан-ым чинит иниквъи, рэнӄэвивӈык ынӈэ э'нӄу элгыкэ йыльёттэ. Вай-ым ынӄэнат тырэтынэт.

Ынӄорыӈ ӄлявыля лыгнин ӈэвысӄэт. Ынкатагнэпы ытри таӈычьэты нымытваӈӈогъат. Имыръэнут нынвытрэвӄин мигчирэ.

Ӄол итгъи ытлыгын гэкэӈыльын ырыкайпы тагъэ ынкъам пычвэтгавма ӈээкык нинивӄин:

- А'мын а'тав-ым ынкы ӈан гыт нивигыт, иӈӄун ымыӈ ӈэвъэн нывинрэтӄин гаймычьавык, нэкэм эвыт ӈэвъэнйыръын ныгыттэпӄин. Э'рыкут ынкы гым ганӈэнайпэгым, ӄэглынангэт гым вытку игыт тылымалявык, эмрэӄу тури ӄытагнымытваӈӈотык.

Ынӈин ӈэвысӄэтэ чит ӄорагынрэтыльын ынык ытлыгин нымытватомго рытчынин. Ӈэвысӄэтэ рыкалыровнэн, иӈӄун ымы ӈэвысӄэт винрэтыльылӄыл танымытваӈӈык.

ЭРГЫЛЬЫН ВАГЫРГЫН (гатвылен Пэӈэвйинэ, ным. Уэлькаль)

Ганымытваленат ынпыначгын гэӈэвъэнэ. Ырык гатваленат ӈирэӄ эккэт. Ынпычьын энмэн Таӈэлго, ӈинычьын Анъяльо.

А'ачекыт ӄонпыӈ ныӄаальатӄэнат ынкъам нырагтыӄэнат вытку вылгыӄаанматыӈӈок, лыгэн-ым ӈэлвылекы рээн.

Ӄол итгъэт оманма, ӈэлвыл рылытвама, тимтиӈгъэт (гырыткугъэт). Эчги нэнэчгытвыплыткун аймак, люур ӈэлвыльык камлелыӈ а'йӈаръоӈӈогъэ тутлик. Ынпычьэ чичевнин э'йӈэльын тутлик. Ынкы Таӈэлгона Анъяльо ивнин:

- Ӄырым амтымӈэ тутлик нъэйӈэръун. Эӄылпэ аймак мынынпэтын ынкъам рорат мыныпатын, эвыр ынкы рорат ы'лыткынык ӄынӄытвэтгын, ытлён вай э'ӄэльыт тылеркыт.

Лыгэӄылпэ рорат ныпатын ынкъам Анъяльона рыӄытвэннин ы'льылык, наӄам эвыр э'ӄэльэ ытри ныкамлелтатӄэнат. Эвыр рорат ӄэтыма, камлелтаткольыт нымӈытатӄэнат, наӄам нырымъэйӈэткуӄинэт. Таӈэлгона Анъяльо ивнин:

- Ыныкит гаймаӈэн чывипытти мытрэтитӄэнӈынэт, вэчьым гаймаӈэн а'ӄальэпы мытрантогъа.

Ы'ттъыёл Таӈэлгона рэтитӄэнӈынин рораткэн чывипыт ынкъам рутгыльэвнин титӄэтык. Нэмыӄэй Анъяльона нутгъэв титӄэннин рораткэн чывипыт энэлюкэ.

Э'ӄэльэ вэты нынъувэвӄинэт, наӄам тэнайылгыӈэты ныӄулильэтӄинэт, миӈкри ӄун ытри нымкэргэри, наӄам ӈэлвылекы вальыт ытръэч ӈирэргэри.

- Гынан айгысӄыӈӄач вальын элгычымӈы ӄыкынъугын, эръывтычгын ӄынитлитгын, ынӄорыӈ-ым лыгэн ӄытрилгын, гымнан-ым айгысӄытагнык тырэкынъуӈын калельычымӈы, нэмыӄэй травтычгынэтленӈын.

Э'кэльыт ӈэлвылекы умэкэтгъэт камлелыӈ.

Чымӈат нэкынъунэт ынкъам навтычгынэтлетынат. Аны чымӈат ӄаачыкоеквэ гэръилемъетлинэт. Ӄынвэр ымыльэты ӈэлвыл ръэлямйыльатыӈӈогъэ ынкъам э'ӄэльыт нанмыткоӈӈонат тэнтисӄутэ. Чымӈат пэӈъивэтык нывилгъэт, эвыр ырык рээн ӈэлвыл нывилгъи. Ыныкит ӈэлвыл нывилгъи, эвын лыгитъэркинэт гапэлятленат э'ӄэльыт, наӄам ымыльо ирвыкыльинэт, ымыльо пойгыт гэмчеткулинэт ӄаата. Тэрмэчьыӈысӄивыльыт гэквэтлинэт.

Энмэн ынӄэн гатвален этлы йъарат тэленъеп, мэчынӈытэӄ, еп маравма лыгъоравэтльак рээн корякыт. Ынӄэн ымыльорык гэмо эпакыӈ гатвален, мэӈинрин ванэван? Ытръэч панэна игыт эвыт нэльуркынэт мычепытти ирвыкин ынкъам ынӄэната таӈэвыӈ, иӈӄун ынӄэн эпакыӈ ынӈытэӄ гатвален.

КЭЛЬЭВ-ЭРМЭЧЬЫН ЫНКЪАМ ЫНИН А'АЧЕК (гатвылен И. Рагтувъена, колхоз «Маяк Севера»)

Энмэн ӄолетъылё нымнымыльэ нэльун тылельын ныӈинӄин а'ачек. Ымыльорык гэмо нылгыӄин, мэӈӄо пыкиргъи а'ачек ынкъам рэӄыльын ытлён, алымыӈ рыровнымъоравэтльат лыги нылгыӄинэт, ӄэйвэ ытри ынӈэннымэты эчгилейвыкыльинэт, ытри армачьиӈа гэнымчевлинэт ӈанӄоры етыльыт.

Ынӄэн эрмэчьын гитлин ынанармачьо гэмгэнутэк. Нымгыпы пыкитльэт эвыт ынкы мигчитльу нинэпириӄинэт, ӄутти-ым лыгэн эвыт ынан ынкы нэнанмыӄэнат, эвыт экэвку лыӈкы.

Мигчитльэт ӄорагынрэтыльыт ванэван нынтэӈычьэвнинэт. Ытри ӄонпы ныгытъэтӄинэт, ныӄивъеӄинэт, алымыӈ ынкы нытваӄэн ӈалвыльиӈын икутъэче рымкавъё. Ӄорагынрэтыльыт рагтыльыт ӈалвыльэпы эвыт ынкы нинэнӈивыӄинэт. Мэӈинрин ынин ӈыроӄ эккэт нинэнӈивыӄинэт ӈалвыльэты, иӈӄун ыргынан ы'нгитэркынэт рыюльыт мигчитльэт ӄорагынрэтыльыт.

А'мын пыкирыльын а'ачек вэты пэгчиӈу нылгыӄин, рыпэт ымыльо ӈэвысӄэтти нумэкэтӄинэт, рыпэт ытри ы'ттъыёча нытаткочетӄэнат, миӈкри ӄун еп эльукэ гэргыпатлен, иӈӄун ынӄэн нылгинытэӈӄин а'ачек. Наӄам ынӄэн а'ачек ӈэвытлепысӄивыльын.

Ынӄэн а'ачек нэмыӄэй гэрмэвлин. Ынӄэната ӈэвытлепгичинэӈу эрмэчьын тылянво гэлгылин, ытръэч а'ачек нунтымӄин акалырокыльэн. Ымыӈ эрмэчьин ӈээккэт нинэрэльуӈӄинэт а'ачека, ытръэч ӈэвысӄэтти нэнанъотавӄэнат.

Тэрмэчьыӈыльын энмэн-ым Кэльэв. А'ачек ванэван Кэльэвынэ ныпкирын, ытлён гэпкитлин Кэльэвын мигчитльэк ынпыначгык. Ынан авынральын нэнанымӈылявӄэн, иӈӄун ытлён ытльата гэнӈивылин ӈавытляпгэченвэты ынкъам ытръэч ынан еп ӈутку эльукэ ыныкэгйит вальын ӈэвысӄэт.

- Эвын-ым ӄырым Кэльэвынэ ы'нынтымӈэтваквыт, эвын нэрэнтэйкээквыт. Рырулылтэвык, мигчитльу нэрэпиригыт лымэвыр наранмыгыт. Ынӄэн ӄун-ым вай мури ынпыначгыморэ, ынинэмури рымчавъёморэ, - авынральынпыначга нинивӄин, иӈӄун ытлён эгъюлеткыльин тэйкэвык.

Эргатык эрмэчьэ а'ачек э'йӈэвнин ынкъам етъаӈ нъэлийгут рытчынин тайкавынвэты.

- Ытръэч-ым гым туръурэттэгныкинэйгым еп этэйкэвкэ чама гым ӄырымэнайгым тэйкэвысӄивыльигым, ипэ ӈэвытлепгичильигым, - нэнататлыӈӄэн а'ачека эрмэчьын. Ынан вэтгавма льунин ӈинчьэн ӈээкык эрмэчьин, ытлён колё нунтымӄин. Етыльэ йынаннэн армачьэты ынӄэн ӈинычьын ӈээкык.

- Гымнинэт ӈэвысӄэтти тырэйылӈынэт вытку гымык арма вальэты лымэвыт гымыгмил армачьэты, ӄэйвэ ымы гаймаӈэн матролы вальэты, - ынӈин татлыӈыткогъэ эрмэчьын а'ачекэты.

А'тав ӈэлвыл тайкавыӈӈок нэныпкирэтын, ӄытлыги рыролылтавъё тымыӈӈок рыӄамэтвавъёлӄыл, мэчэрмэльын ӄаата мачылпынрыёлӄыл ынкъам выёльо рытчыёлӄыл. Эвыр кынмал итык ӈэлвыл авынчывэёлӄыл. Э'квырга-ым Кэльэв нымычвынатӄэн, иӈӄун ынан а'ачек рэнрулылтэвӈынин ынкъам ранмыгнэн. Ымыӈ тэӈӄырым ынин ӈээкык ныматавнэн.

Мигчитльэ о'птытъар рэпалгыт нанъэвытлявынат алгээкыльэнат. Ынӄэнат тайкавысӄыёлгыт.

Янор а'ачек нъэнӄэтӄин тэйкэвык, э'квырга ытлён эрмэчьэ ӄраӄо нинэлгыӄин. Тайкавыӈӈок кыкватрэпалгэн иръыт ынкъам ӄонагтэ найпынат.

Эчги алгээкэрэпалгыткынык нъэлгъи а'ачек эвыр этъонтатыӈӈогъэ, наӄам Кэльэв ванэван нитъунтэтын.

Колё о'равэтльат нытлепӄинэт тайкавыльэты. Ӄутти нытэнӈыткуӄинэт, ӄутти-ым лыгэн авъеткынка нытлепӄинэт. Эрмэчьын ӈэнъаачекыӈ ныкытъыматӄэн.

Ытръэч а'ачек ынан ванэван нынэӈъэчевнин, наӄам Кэльэв энмэч номръольатӄэн. Энмэн а'ачек гамлятлен гынмылкинэк ынкъам рыровэты гъысӄагтатыӈӈолен. Гынмылкинэт тэнӈыткульыт таӈавъеткынка гэнъэтлинэт. Ӄынвэр Кэльэв нывилгъи ынкъам ивнин а'ачек:

- О'тчой вай ӄынвэр вулӄытвиркын, гым ярак ӄэнапэнрыгэ. Ванэван микынэ гым ынӈин нэнаноратвавъяагъан рытэйкэвык.

А'ачека лёӈпэнра рыннин Кэльэв, ытлён ы'сӄагтатгъэ Кэльэвын ӈааккагты ынкъам йынаннэн, иӈӄун ытлён вэтгыры нытван. Ӈэвысӄэт вэтгыры вагъэ. Ынӈин ивыплыткук Кэльэвынэ ивнин:

- Вынэ гымнан ӄээӄын гыт тырэрэнинтыӈгыт.

Нэмэ ытри тайкавымгогъат, этъым аны Кэльэвынэ ӈээкык гыто нинэлгыӄин. Чама рулылтэтык нъэнӄэтӄин. Ӄынвэр эргыръогъэ. Панэна нытэйкэвӄинэт. Ӄутти лылепыткульыт гатъэраткоӈӈоленат. Амгынотъылё нъэлык, пэнъивэтыльэ Кэльэвынэ а'ачек ивнин:

- Гым гымык ярак ӄэнапэнрыгэ.

- Чеӈэр-ым гым инэльутык ӄырымэнайгым гым тэрмэчьыӈыльигым, - пэнрыткоӈӈок иквъи лыляпыльэты а'ачек.

Наӄам а'ачек урэтэйкэвык йъэлыги гамлятлен. А'ачека ы'мӈычвыно нинэлгыӄин Кэльэв, миӈкри ӄун еп ытлён нырульэв вама ынин ӈирэӄ ынпычьыт ынээльыт ганмыленат.

Кэльэв пэнрэнаӈо ринтысӄивнин ынкъам ӄнут нэнэнэӄэй алгээкэрэпалгыткынык рычымӄэннин ынкъам ӄолерэпалга энаръэнэн. Ынкэчыку ытлён ныӄулильыръуӄин, иӈӄун ытлён ы'ныгтогъан. Наӄам чинит а'ӄантоӈ, мытӄымыт йъарат нитъыӄин.

- Ӄинэтрилги, ынан гымнин ӈээкык ӄыматагын ынкъам ымыльо ӈэлвыл ӄыпиригын, эвыр-ым мигчитльу ӄинэпириги, - нываӈэйпыӄэн Кэльэв.

А'ачека ванэван лымалё нылгынин Кэльэв. Энмэч ытлён нотагты кытгынтатгъэ ынкъам аплёратвака рэннин нылгинымэйыӈӄин пойгын. Рэпалгыт алва рыленинэт Кальавыткынык вальыт, ынкъам ивнин:

- Вынэ мынпойгыльанмык, чеӈэр гым энагтыгъэ гыркэнво.

Кэльэвынэ рэннин пойгын, итык эвыр-ым ӄутырык а'ӄанэлгэты вальын, ытръэч а'ачекык мыӄыӈ вальын.

Пойгыльатымгогъат, еп торымгок ынан Кэльэвын пойгын мыленин ынкъам нывилык ивнин:

- Гынан гымнинэт ӈирэӄ ынинэльыт пойга ганмыленат ынкъам гыт ымы пойга тыранмыгыт.

Ынӈин ивыплыткук, Кэльэв тынпынэн, тымнэн. А'ачека Кэльэвын ӈээкык матанэн ынкъам гынунэтэ ӈэлвыл чывинин, ӈирэӄэв чывипыт ӈъоянвэты тэйвыгнин, ӄол-ым чывипыт ытльагты рырагтаннэн.

Ынӈатал ымыльо ӈъочьыт таӈычьыӈӈогъат нымытвак этэрмэчьыӈыльыкэ.

КЭЙӇЫН ЫНКЪАМ А'АЧЕК (гатвылен Т. Тымӈэтына, ным. Анадырь, колхоз «ХХII съезд партиен»)

Энмэн ӄол мылыльын гатвален. Ытлён ныкынтэӄин. Имыръэгынник ынан ымынма нинэнтыӄин.

- Колё ынангэт титэ гэнутэсӄытъулютэ. Тумгыт ваннагыргыт инэтульыт, кырвэгты ӄамэтвальыт, - ныӈынваӈэӄэн ӄлявыл.

Ӈинчьэн ӈэвысӄэт амноӈэты энатанво ӄытгъи. Энатанма нэнэнэӄэй вавчаӈыткынык рытрилнин. Ӈэвысӄэтэ эвынгитэтэ нинэнтыӄин нэнэны.

Ынан нэмэ гитэнин нэнэны, эвын кэйӈэ нэнэны нинэнъюӄин. Ытльата винвыгитэтэ рытчынин нэнэны. Ӄынвэр кэйӈэ ивнин:

- Ынӈэ аны пэгчиӈу элгыкэ нэнэны. Энмэч эӄылпэ ӄинэтэркын, ӄэйӈун лыгэнитык гыт наръайӈальатыӈӈогыт.

Ӈэвысӄэтэ аморатвак нинэвинвыгитэӄин нэнэны. Ӄулигитэк льунин эвын кэйӈэ нэнэны нинэнгынтээтӄин.

Ӈэвысӄэт вэлеркылегъи. Э'квырга-ым йъок лывавнэн, миӈкри ӄун кэйӈын ынанкэн нинъыӄин.

Высӄэвык, ӈэвысӄэт нутэк выква тараӈгъэ. Наӄам рагтык найылгавӄэн у'ваӄочегты. Амтэргыльатык чама ӈылгыля лылет ынин галгэчелгыръоленат.

Кымиӈын кэйӈык нымэйӈэтӄин. Ӄынвэр эвын ытлён пычеӄоӈӈогъэ ынкъам мэлётоӈӈогъэ. Мэйӈэнмич амрыровэты нылӄытӄин а'ачек. Ӄол рыннин ылвагэленвык льунин выквыран. Рыногыргэпы гитэнин ӈэвысӄэт, ытлён рэлку нувинтэтӄин. «Ымыӈ ынин мынгыт гымыгмил вальыт, наӄам ытлён нытэминӈыӄин имырэӄык», - нычимгъуӄин а'ачек. Ынан эчьытъул пэнъёлгэты ринтынин. Эчьытъул тыкэръогъэ.

- А'мын ӈавыл, ӄынур титэ ачьыткэръогъэ, - иквъи ӈэвысӄэт ынкъам гырголягты лылепгъи. Люур ынан льунин о'равэтльан, ытлён нытлепӄин эвычагты.

- Колё а'мын миӈкэкинэйгыт? Ынӈатал гыт колё галгэтаӈэнаглятэгыт гымык аккагты, ытлён гэнгынтээтлин кэйӈэ.

- Миӈкри вальын кэйӈын? – пынлёгъэ а'ачек.

- Лыгэн-ым рыгыльын, о'мгыткальын ынкъам мэйӈылевтыльын.

- Эв-им рай гымнин ытля ынӈин вальын, - иквъи а'ачек.

- Наӄам-ым раӄылӄыл, ӄыпэлягын, мачынан амынан нытваркын, ивнин а'ачек ӈэвысӄэтэ.

- Вынэ а'тавлыгэн гинэнмэйӈэвлин, вэлер мынпэлӄэвын.

Ынкы нылгинымкъэв а'ачек гэлвулин ынкъам волӄыӈ гэлелин. Пыкэтчыӄэвмавулӄытвик валёмнэн кэйӈынпыӈэв ӈынваӈэльын:

- Колё а'мын ытльальогъэ, ытлыгыльугъи. Лыгэнитык тэленъеп еп отгыльанма тъынугыт.

- Рэӄын мэливыльигыт, ыммэмэй? – пынлёнэн а'ачека.

- Вынэ ванэван, ытръэч пэгчиӈэ гым тытотъывэтгавыӈӈоркын.

- Вынэ ынӈэ эпэгчиӈэткэ. Эвын волӄытвэтагнэты тырэлеркын, миӈкри ӄун ылвылю гагыткален, улвыкэ атвакыльэн. Энмэч эргатык ӄылымӈэнагэ, вэлер киткит ӄинэвинрэтги. Ылвылю тылгэнмыткон.

Эргатык чикинъэ ылвамаеты эквэтгъэт. Кэйӈын тимтигнин ынкъам ивнин:

- Виин ӄытъирэткуркын, гым тэмтэгма.

Ӄэйӈын нытъирэткуӄин. А'ачек нытимтиӈӄин ынык рыягнавкы. И'рэткульын кэйӈын а'ачека тиӈурнин. Лыгэн йылӄынвэпы рыннин.

Ымыльо аймакыт лыгэтльагты ривлынинэт. Тэӈунтымэвык ытльата а'ачек ивнин:

- Чымче варкыт гынин ытлыгын ынкъам гынин ынээльын, вэчьым нъыёпатынат, ӄэйвэты эчвэрагыргын варкыт.

А'ачек ёпатгъэ. Эвын-ым ытлыгын ӈаргын ныгатгаткоӄэн. Лыгэн экык пыкитльэн льунин ынкъам ивнин:

- Колё а'мын гыт мэлгымнинэйгыт эккэйгыт? Э'ми ытля?

- Гым кэйӈэ гинэнгынтээтлин. Ынӈытэӄ ытля тыльун. Чымче ныквыратваӄэн. Таӈамынан ынкы ытлён нытваӄэн.

- Вынэ ӄыгтыгыткы, ратанӈавӈэн, мынумэкэнмык, - ытлыгэ ивнинэт эккэт.

Эккэт эквэтгъэт, ытльантагъат. Таӈымрэвля нэнтынэт ымыльо ынкэкинэт яаёлӄылтэ ымыӈ ылваймакыт нэрэтынэт. Ынкатагнэпы ымыльо йичьэмрэт умэкэтгъэт ынкъам таӈычьыӈӈогъат чеэкэй нымытвак.

ӃОРАӇЫ ЫНКЪАМ ВОПӃЫ (гатвылен Пэлятына, колхоз «Маяк Севера»)

Энмэн ӄол гитлинэт вопӄы ытри ӄораӈы гэрынгииввылгылинэт.

- А'мын гыт нырэӄигыт? - вопӄата пынлёнэн ӄораӈы.

Ынӄоры вопӄы ынкъам ӄораӈы гаелырачвынленат. Ӄаата вопӄы нинивӄин:

- Гым таӈванэван а'ткэвма мэвиигъэк. Тэӈӄырым гым этынвэпы мэквэтгъэк, миӈкри ӄун этъо тыратавэмэнӈыӈӈогъа. Гыт ымы гымык а'ӄаӈ эвииркын, ӄэйвэ гынан амалваӈ кырвирэӈ амӄынэргатык руркын, гыт лывавыркын олвыӄамэтвак, ӄонпы гыт ӈалгылеты айылгатыркын, э'ӄэлиӈэтыркын э'гэты. Гым-ым таӈонтымэты тэвииркын, гым этынва инэгитэркын эвиильигым. Ымыӈ майӈыёокы гым онтымэты тытваркын, миӈкри ӄун гымык гыролмакы тывалёмыркын гымнин этын типъэйӈэльын. Гырокы гымнин ӄэюу ӄонпы гытамо нэлгыркын. Гыт-ым мэчичьу ӄупӄыльигыт, миӈкри ӄун малмалма чама ёо'ма ӄонпы гынрырэтыркын. Гырокы гыт этъо айылгэты варкын, гынин ӄэюу нырульэв вама.

Ынӄоры вопӄы тылвавъеткынка эквэтгъи.

ПЭНИН ЙЫЛӃЫЛЬЫН МЫЛЫЛЬЫН (гатвылен Пэӈэвйинэ, ным. Алькатваам)

Энмэн ӄутти ганымытваленат гэтленъютэ. Ытри гэӈэлвыльылинэт. Ынпычьын пэнин ытръэч йылӄыльын. Ӈэлвыл нывэгтилӄин, рэллёчга пойгэмтэльын ӈэлвылекы нылымӈэнаӄэн. Наӄам эвыр ынкы рылгалык ныйылӄэтӄин.

Ӈинчьэн пэнин тылельын, нотайпы гэлейвыльэтэ ытлён.

Ӄол нэнтынэт найъонат мылыльа, энмэн увэчватынво. Ынӄэн мылыльын пыкиринэӈу иквъи:

- Вынэ вай микынэ рээн мынпойгыльанмык, гым вай увичвысӄивыльигым.

- Вынэ кынмал, - ӈинчьэ татлыгнэн.

- Элёв, ынанкэн гымнан янор, - ынпыначгын ӄолентогъэ.

Моогъат пойгыльатык. Йылӄымылыльа лыгэн нинэркылеӄин пойгыльатыльын, ванэван нынрэӄэвнин. Ӄынвэр пыкитльэ ивнин:

- Гыт эгъюлеткыльигыт пойгыльатык, лыгэнитык рэӄыркын.

Ынӈин ивык, йылӄыльын мылыльын гэнэкэвкивлин ынкъам ынан пойгымчатконэн рэмкыльын эвыр ынкы тымнэн, наӄам эвыр ынкы пылыткук йылӄыӈӈогъэ.

Нэмэ ӄол нэнтынэт найъонат ӄолемылыльа. Нэмэ ынӈин моогъат пойгыльатык ынкъам нэмэ тэӈуйӈэ рыннин. Ынкы ынан ытлеӈи ивнин:

- Гым тэквэтыркын ӄоленотагты, гыт ӈутку рапэлятгъа, гымнан гыныкы тыйылынэт мэчынкы гыёлгыргыт.

Ынӈин ивыплыткук ынпыначгын - йылӄымылыльын эквэтгъи гэвэты миӈкри.

Ы'ТТЪЫН ӇЭВЫНЪЮЛЬЫН (гатвылен З. Нутэнэнэ, ным. Ваеги)

Энмэн ы'ттъыӄэй ӄоленымэты ӈэвынъюсӄиквъи. Рэмкык пыкирык, ы'ттъыӄэй тытлык ӄача вакъогъэ. Ытлён нэтэнрэсӄивӈын.

- А'мын мэӈӄокэнайгыт, ӄэйӈун рэӄыльигыт? – ынпыначга пынлёнэн ы'ттъыӄэй.

- Вай-ым гым ы'ттъыӄэй ӈэвынъюсӄивыльигым, - татлыӈыткогъэ ы'ттъыӄэй.

- Валёмтык, ӈэвысӄэттури? – пынлёнэнат ӈэвысӄэтти ынпыначга.

- Гым-ым мъэликэтык, - иквъи ӈинчьэн ӈэвысӄэт.

Эргатык инъэ ытльата татаӄъаӈыӈӈонэнат эквэтыльыт, ынан нинэтэйкыӄинэт прэрэмыт.

- Эвыр льук тылянвык ы'ттъин пэнээльыт, ӄинэнинтыткуркынэт, - ивнин ӈээкык ытльата эквэтыльын.

Эквэтгъэт, э'рыкут ы'вэӄучитэ тылянвык нинивӄин, иӈӄун вайыӈкы вай ынинэт ы'ттъыёльат. Ӈэвысӄэт тэӈвэлер гивэ рэӄын, лыгэн нытваӄэн.

Пыкэрыӈӈок ягнагъат тэтимкыльыт ы'ттъыӄэӄэгти. Ӈэвысӄэт ӈынваӈэӈӈогъэ:

- Раӈӈытаръоркынэтык, ы'ттъыӄэӄэгти вэлер ныгтамъав гатвата.

Ы'ттъыӄэӄэгти нытэргатӄэнат, рагтыгъат ынкъам ытля нивын, иӈӄун ынъэӄэйынэ лыгъэткиӈ ӈэвысӄэт рэтыркынин. Пыкэтльэты ы'ттъынпыӈэв ӈытогъэ, ӈавынйытравкэн пиӈинэӈ нинэнрыӄин. Ӈэвысӄэтэ лыгэнитык рытагъевынэн, наӄам нинивӄин, лыгэнитык ӈавъыттъийӈын рэӄыркын нылелюлвыгъэн.

- Илкэ ӄырэсӄикви, - никвъэн ӈэвысӄэт.

Ытръэч ытлён вэнлыги лыляпэты рэсӄиквъи.

Ымыӈ илкэ яӈагчейгот ынкъам аймыйгот рытык налвавын. Ытлён тэйӈэтльук нылвавӄэн ымыӈ аймын льук лывавнэн, ӄынвэр ынан рагтык ымыльо ивнинэт:

- Уйӈэ аймынвыка, ытръэч гымнан аймынвык тыльун ы'ттъывагылгын.

- Мынйылӄэнмык, вытку ӈирэӄэвык рэвыргыргэтгъэ, вытку ынкы ӄынтогэ ӈаргыновты, - ы'вэӄучитэ ивнин ӈэвысӄэт.

Ӈэвысӄэт эмӄынвыргыргык нынтоӄэн, ынан ванэван нинъэйвын лыги нылгынин.

Ӄынвэр ӈэвысӄэт ӈиру нэтчын ынкъам нэмэ панэнагты нэнльэтэтын. Лыгэн ынӄоры пыкирык нэмэ ӄоленымэты эквэтгъи, нэмэ ӈэвынъюсӄиквъи. Нэмэ пэнинэмил тытлык ӄача вакъогъэ.

- А'мын мэӈӄокэнайгыт, ӄэйӈун рэкыльигыт? – ынпыначга пынлёнэн ы'ттъыӄэй.

- А'тав чит ӈэвытлепгичильигым, - ы'ттъын татлыӈыткогъэ.

- Ӈэвысӄэтти, валёмтык? Мэӈин ипэ ръэликэтгъэ? – пынлёгъэ ынпыначгын ӈааккагты.

- Вай-ым гым а'тав, - ынанӈэнчьан иквъи.

Эргатык кыевык ытльата ӈэвысӄэт татаӄъагнэн прэрэма. Татаӄъаӈыплыткок эквэтгъэт.

- Ев-ев агагчыръольатка, янор пэнээльыт гынинэт минэнинтыткунэт, - ивнин ы'вэӄуч тылянвык энвилкэ итыльын.

Ы'вэӄуч галгэкоргавлен. Ярак пыкэрыӈӈок ӄэйъыттъыӄэгти ягнаръогъат. Таӈымыльо нэналпынрыӄэнат гытолгытъоля. Ы'ттъыӄэӄэгти ярагты ныръилемъетӄинэт ынкъам ытля нивын, иӈӄун ынъэӄэйынэ нылгинытэӈӄин ӈэвысӄэт рэннин.

Пыкэтльэты ӈытогъэ ӈавъыттъиӈын, пиӈинэӈ нинэнрыӄин йыкырга. Ӈэвысӄэтэ пэнрынэн ынкъам ивнин:

- Вынэ гыт ынпыӈэвигыт гаймаӈэн рарыгылвыгъа, гымнан пиӈинэӈ мынрыгъэн.

Илкэ рэсӄивийгут нэнтын, эвыт ытлён илкэ рэсӄиквъи. Илкэ яӈагчейгот нэнтын, эвыт ытлён илкэ яӈагчегъэ. Эвын лылепгъи, ярачыко таӈамалваӈ вальын четлёкот нытваӄэнат. Илкэ аймыгъэ, наӄамлым ынан тэгнытэӈӄин аймын льунин.

Вытку ӈыраӄавкэнак выргыргэтык ӈытогъэ. Эвын ярак ӄача нытваӄэн ӈалвыльиӈын. Ы'вэӄуч-ым ӈалвыльиӈык ӄача нытваӄэн, ытръэчтэгын ныгтиӈӄин а'ачек. Ынкы нытваӄэнат ӈинӄэйгинив , ытри лыгитэӈиръыльыт ынкъам лыгэтаӈӄонагльат, ытльайӈын лыгэтаӈкэтльан. Ӄаат ныпанръачаткоӄэнат, ӄоръалтэ ныгтоӄэнат каврапылвынтэн.

А'мын-ым ы'ттъыёлкэн ӈэвысӄэт наӄамлым кыӈатыльатыӈӈогъэ ӈэнӈавысӄаттомгэты, миӈкри ытлён нивӄин, энмэн ынин ы'ттъыёлкэн ы'ттъыӄэй. Э'квырга-ым миӈкри нъытван, ытлён чинит гъэӄэлтэтлин.

КЭЙӇЫН ЫНКЪАМ НУТЭӇЭВЫТ (гатвылен Тыӈэпкирынэ, колхоз «Полярник»)

Энмэн ганымытвален Нутэӈэвыт (рэӄокалгын). Ӄол итгъи Нутэӈэвыт эквэтгъи нотагты пэлыгэленвэты. Нутэӈэвытынэ тылянвык рырынгиивнин кэйӈын ынкъам ивнин:

- А'мын ети!

- Ии, - татлыӈыткогъэ кэйӈын.

- А'мын гыт нырэӄигыт? – нэмэ пынлёнэн Нутэӈэвытынэ кэйӈын.

- Вынэ вай а'таквымнан, пилыгилильигым. Гыт-ым нырэӄигыт? – нэмыӄэй Нутэӈэвыт пынлёнэн.

- Нэмыӄэй гым пилыгилильигым.

Рымагтэты кэйӈын ынкъам Нутэӈэвыт вэтгавыӈӈогъат. Чиниткинэт вагыргыт нытвыӄэнат, ӄынвэр Нутэӈэвытынэ кэйӈын пынлёнэн:

- А'мын гынан ръэнут ынанайылго нинэлгигыт?

- Вынэ гымнан амыргынан рэвымрэвыт ынанайылго нинэлгигым, миӈкри ӄун ытри гым тыляма лыгэчымчаӄайгыпы ныриӈэсӄычетӄинэт ынкъам гым колё нычеӈыттэтигым, лыгэн нынгынтэвигым. Гынан-ым ръэнут айылго нинэлгигыт, Нутэӈэв? – пынлёнэн кэйӈэ рэӄокалгын.

- Вынэ гымнан амынан айылго нинэлгигым тымкылевыт (о'равэтльан), миӈкри ӄун гым нылгичеӈыттэтигым ыныкагты.

- А'мын вынэ итык гымык тымкылевыт колё нылгинырулӄин, - Нутэӈэвыт ивнин кэйӈэ.

- Китаӄун гымнан мылӄырирынэт рэвымрэвыт. Гынан-ым тымкылевытти, - ивнин Нутэӈэвытынэ кэйӈын. Эплеэм микынэ мыкыӈ вальыт ранмыгнэнат? Эченур ынӈэ апэнрыка тымкылевыт, микынэ ляйвыма нинэнрыӄин каӈэгты вальын рыннылгын ыннанмынга. Гынан ӄыпэнрыгын тымкылевыт, э'митлён ӈайыткынгыпы нылейвыӄин ынкъам ӈэранмынга нинэнрыӄин волвакы оттылгын (пойгын), - рымагтэты нинэнинъэйвыӄин Нутэӈэвытынэ кэйӈын.

Вэтгавыплыткок, ытри амъянра эквэтгъэт. Авынтыляма Нутэӈэвытынэ льунинэт ӄэгрэвымрэвӄэгти ынкъам ынӄэнат тымытконэнат.

Омакатынвылӄылеты эквэтгъи. Еп кэйӈын нэнарэрӄэн. Кэйӈын нылеӄин рымагтэты. Люур ынан льунин пойгыӈынратыльын ӈайыткынгыпы о'равэтльан ынкъам чемгъотваӈӈогъэ: «Этъыманы ӈотӄэн тымкылевыт Нутэӈэвытын тывъё?»

А'мын-ым кэйӈэ пэнрынэн о'равэтльан, о'равэтльата пыкитльэн кэйӈын пойга тынпынэн. Ӄынвэр кэйӈын атынвыльын о'равэтльэпы эквэтгъи.

Кэйӈын риӄукэтэ рырынгиивнин, эвын-ым ынин атын нымутлытъыӄин.

- Э'ми рай гынин тымъёлӄыл? – риӄукэтэ пынлёнэн.

- Э'тки энмэч тытъылыркын, ӈавъельой. Эты ӈан, ӈавъельой, чамъам гынан нъинэнмэлевэтын? – иквъи кэйӈын.

- Вынэ итык эвысӄэтэ ритыркын, мэчынкы тырэнмэлевэтгыт.

- Вынэ а'тав тыралгъэванӈэначьатыркын, энмэч ӄинэнмэлевэтги, ӈавъельой.

- Вынэӈ ынан мынмэлевэтгыт, ытръэч-ым вай гымнан инэнмэлевэтык нэнаяайгым выквытгылявӄай. Виин гыт а'тчама ӄууркиркын, гым-ым ӈаеты мыквынтагъак, ивнин Нутэӈэвытынэ кэйӈын.

Анны а'тчама кэйӈын нуттынумэкэвӄин. Нутэӈэвыт-ым ӈэйык ныквыномакавӄэн. Нутэӈэвыт етгъи. Ынан гэнумэкэвлин таӈамэвлыӈ вальын выквылгын.

Нутэӈэвытынэ пэнъёлгын рыюнэвнин ынкъам выквыт рытгылявыӈӈонэнат. Эчги выквыт ымытгылята итгъэт, риӄукэтэ кэйӈын ивнин:

- А'тав вайынрэ пэнъёлгэты ӄэймэкви.

Аны риӄукэтэ атын гылетыльэ выква гэнатыёйвылен. Тъылкамагральын кэйӈын риӄукэтэ ивнин:

- Вынэ лыгэн гытгытэ ӄытваркын, ынан рэмэлеквъэ.

Ӄынвэр кэйӈын ручеквъи ынкъам въигъи. Эчги въигъи, Нутэӈэвытӄэй увэкэткынык пэӈкочетыӈӈогъэ, наӄам нывэтгавӄэн: «Рэӄулымӈэ тыраӄамэтвагъа, рэӄулымӈэ тыраӄамэтвагъа!»

Эчги ӄамэтваӈӈогъэ, риӄукэтэ льунин тылельын э'гычгын. Ынан э'йӈэвнин э'гычгын:

- Ӄыетги мынӄамэтвамык, ӈотӄэн кэйӈын гымнан ганмылен.

Ынӄоры анны колё гаӄамэтваленат. Гытъыльын э'гычгын нылгэӄамэтвальатӄэн, ӄынвэръым э'квырга паагъэ.

- А'мын виин гым ратан ӄамэтвак, - э'гычгын иквъи.

- Ынӈатал-ым гыт тэӈыльигыт; э'рыкут гымнан гыт тъэйӈэквыт ӄамэтванво, ӄытлыги-ым лыгэнитык, - Нутэӈэвытынэ ивнин.

Аны лым э'гычгын гамголен ӄамэтвак; рыпэт ӄынвэр ынан лывавыӈӈонэнат титӄэтык тэкичгытъулти, миӈкри ынан нэналвавӄэнат титӄэтык эмъэнӄэвэ. Ӄынвэр э'гычгын Нотаӈавытына иквъи:

- А'мын виин ратан ӄамэтвак, тъэнӄэквъэк.

- Ынраӄ-ым ӈоонрэ ӈайыткынэты амраӈкэянвэты мынйылӄысӄивмык.

Ытри ӈайыткынэты эквэтгъэт. Ӈайыткынык пыкирык, Нутэӈэвытынэ ивнин э'гычгын:

- Гыт эвычаӈӄач ӄыйылӄэтги, гым-ым гынык гыргоча.

Анны гэйылӄэтлинэт э'нӄэвыльыт. Ӄынвэр авынйылӄатэты Нутэӈэвыт ӄутгъи ынкъам эквэтгъи. Ынан тылянвык льунин пэнээльин ванны, миӈкри нытваӄэн нымэйыӈӄин кокайӈын. Ынӄэн кокайӈын рыльэтэннин э'гэты йылӄыльэты. Пыкиргъи Нутэӈэвыт - э'гычгын панэна ныйылӄэтӄин. Чимгъуплыткук Нутэӈэвыт э'гычгык ӈойӈык рытрилнин кокайӈын. Пылыткук Нутэӈэвыт пиӈкугъи э'гыткынэты гаӄолема:

- Вынэ вай о'равэтльата найъомык, эӄылпэ ӄыгъекви, мынгынтэвмык!

Аны э'гычгын гэлӄутысӄычетлин ынкъам гэръилеквэтлин. Э'гычга лыгэн выквыткоеквэ нинъэмэтӄин кукэӈы ынкъам нывыргыргыръуӄин. Выргыргэ колё ныпытӄийыӄэвӄин ръилемъетык э'гычгын. Ӄынвэр ытлён ӈэйык рымагтыгъэ. Миӈкри ӄун нивӄин, иӈӄун ытлён ӄэглынангэт о'равэтльата кылельэтыркынин. Ӄынвэр кокайӈа и'гин налгыӈойӈын рылыпъэннин…

«Вынэ ӄэйӈун Нутэӈэвытынэ инэтэмъюӈгъи», - чимгъугъи э'гычгын ынкъам анӈэнайпыгъэ. Нутэӈэвытынэ-ым чиниткин лылялгын ванава гэнэймысӄэвлин.

- Иа'м гынан гым гинэтэмъюнлин? - э'гычга ивнин Нутэӈэвыт. – Гымнан гыт игытӄэй тырэнугыт!

- Алымыӈ гымнан гыт ванэван мытэмъюӈгыт, миӈкри ӄун гымнан гыт вытку тыльугыт, чама а'ӄатамъёӈыткоӈ э'тки гымнин лылялгын тъылыркын.

- Вынэ вай гым а'таквымнан, - э'гычгын иквъи ынкъам рымагтэты эквэтгъи, ынӈин ивыплыткук.

Э'гычгын ымы эвэккэ гэнъэтлин. Ынан элвэльин рэӄокалгын тымнэн.

ӇЭВЫСӃЭТӃЭЙ ӃАЧАП (гатвылен Ю. Етыгынэ, колхоз «Полярник»)

Энмэн тэленъеп ӄутти гэгтылинэт мурыкэкыльинэт аӈӄата ивинильыт. Ытри ганомленат ӄулинутэк.

Ытри айылга ванэван нымнымэты нылӄытынэт. Ӄынвэр ӄээӄын вак ытри вэтгатгъат ӄытык нымнымэтыӈ, ӄэйвэлым ымыӈ ытри наранмыткоӈынат. Ытри нымнымэты ӄытгъэт.

Ӈыпэльыт о'равэтльат ямгаярак нынрэмкыльэвӄинэт. Ванэван ы'нынтэрмэчьыӈэвынэт.

Ӄолерак вальын а'ачек, эмытъэт ӈэвыгйинрэльын, этынва левтыръэйипнин айватагнэты. Эчги йъонэн, аны а'ачек гэтэнӈыткулин.

Чымӄык а'ачекыт чыгэчеквъэт ынкъам тэнмавыӈӈогъат гынтавынвэты.

- Ӄытэнмавыркынэтык винвэ, таӄъат ымыӈ вэнвыетъаӈ ӄынтыркыниткы, ӄолеайвэча мынгынтэвмык, - иквъи ынанынпычьын.

Ӄолеайвэча, эчги ымыльо йылӄэтгъэт, ӈытэтыльыт гынтэквъэт ярагты.

Ярак пыкирык аны ытри гамӈылтэлленат, нынумэкэвӄинэт ымыльо эрмэчьыт, мылыльыт, иӈӄун ытри нырыннонат.

Эквэтгъэт рыннольыт. Ӄол рыннольыкэн йыӈатвагъэ, ытри нылеӄинэт йыӈэчыку. Ымыӈ чымчеӄэйкинэт ванэван ръэнутэт нывытрэтынэт.

Тэрмэчьыӈыльин нымным налгэтаӈынвэчгавын. Таӈымыльо о'равэтльат нанмытконат. Нэльун айваръаепыткольын ынкъам нэмыӄэй ынӈин нэнтын. Нэмыӄэй йъок ытлён тэнӈыткугъи ынкъам въигъи.

Таӈымыльо кымиӈыт рольянвыт нэпиринэт ынкъам ярак пыкирык танлымынӄэнына нанчыганчавынат рымайӈавынво. Ӄол ынӄорыӈ ӈэвысӄэтӄэй Ӄачап рэтынваннэн чавчывата.

Ынӄэн чавчыв гээвэты муулӄытгъи. Ӄонпыӈ ытлён гыпильу нылгыӄин. Чама ытлён ривыльу нылгыӄин. Ынкы чавчывэн экык татлыӈогъэ ынкъам ы'вэӄучитэ ӈэвъэн ивнин:

- Ӄачап мынынмыгъан ынкъам мургин ӄымэл экык нымэлевын. Энмэч ытлён ӄытилгэвиръыӈгын.

Ӈэвъэнэ ӈэвысӄэтӄэй нэнанъотавӄэн, ытръэч ы'вэӄуч нъараӄатӄэн, миӈкри ӄун энмэч мылывыльын экык.

Ӄынвэр ыныгӈэвэ тэйкынинэт тэӈэмилгыӄинэт эвиръыт. Эчги пылыткунинэт эвиръыт, ы'вэӄучитэ ӈэвъэн ивнин:

- Ӄолеравэвынвык мынынмыгъан ӈэвысӄэт, энмэч ялгытыӈӈок ныйпынэнат турэвиръыт, ымыӈ ялгытыӈӈок эвнэнъюкэ нитын , нылгинымэльэв ӄынӄамэтвавыркын.

Ялгытыӈӈок ӄлявыл ривыгъи, ӄэйвэ ӈэвысӄэт нъэнӄэтӄин ярак кивык, э'квырга вэнлыги ярак нэныткивэтын. Эчги ы'вэӄуч ривылӄытгъи, ӈэвысӄэтэ Ӄачап ивнин:

- Ытлён вай гыт наранмыгыт. Гынан ӈотӄэнат тэӈилгэвиръыт ӄыйпыгынат. Гымнан пытляӄ тырэнэрэнӈын э'чуулгын ынкъам гыныкы ръэтгыпийгот тырэнтыӈын. Лыгэн ынкы ръэтъеквэ ӄыгынтэкви. Эченур ынӈэ эпыннэвкэ, пэнинэмил ӄыкоргычьатыркын, ытлён нэрэчичеквыт.

Эргатык ытри ялгытгъат. Ӄээӄын тылек ӈэвысӄэт ӄаарагты лылепгъи ынкъам иквъи:

- Ынӈатал э'чуулгын тынэрэтын вынэ, Ӄачап, ӄыръэтгыпгын, ӄырым ыяа нэрэтын.

- Вынэ гымнан мыръэтгыпын, - иквъи ы'вэӄуч.

- Мачынан Ӄачапына ныръэтгыпнэн; ытлён гэкэвлин лейвык.

Ӄачап эквэтгъи, кытлыги ипэ гынтэквъи.

А'тчак лывавык, ӄлявыл эвыӈӈогъэ, иӈӄун ынан гэкэӈэ раръэтгыпӈынэн.

Ӄэйвэ Ӄачап нывэтгатӄэн, ытръэч гэкэӈыльын ныйӄытчоӄэн эймэвык, ӄынвэр вэты йъоӈӈонэн. Ӄачапына йъонэн ралӄаӈын ынкъам, пэнъёлгык ӄача арычганма, пэнъёлгын ивнин:

- Ӄэнанатчыӈатгэ, а'тавлыгэн гымнан гыт тынмигчирэквыт. Э'тки гым наръэтгыпыркынэгым авынральа.

Ӄлявыл пыкиргъи. Аны гавэнварэтлен, ытръэч ытлён тэгмэтэквъи винвыльук. Тэгмэтэвык винвыльук, ытлён пэлӄынтэтгъи ӈавъанэты. Нэмыӄэй Ӄачап рымагтэты эквэтгъи. Аны ӈавъёлгын нылеӄин. Тыляма ынан льунин тылельын ӄлявыл ынкъам ӄынвэр йъонэн. Ӄлявыля ивнин:

- Морыкагты мынылӄынмык. Ытръэч ынраӄ мургин нэнэны нытъылӄин, рыпэт икутъэче мытыткивмык эйылӄэткэ.

Пыкиргъэт ярак. Эвын-ым нэнэны ӄонпы нытэргатӄэн, таӈванэван нывйитвын. Ӄынвэр Ӄачап ӄлявыля ивнин:

- Ивкэ киткит ӄыкынъюркын, ынан пэтле ӄыныгъевыткуги, виин мури мынтъирэткумык.

Ӄачап вэтгыры вагъэ. Тумгыт йылӄэтгъэт. Ытлён ныкынъюӄин. Нэнэнэӄэй ванэван нывйитвын. Нэкэм эчги ы'валӄагтэ нинэнйиӄинэт, этъо ынкы нэнэнэӄэй нытэргыръоӄэн. Ӄынвэр гитэнин. Эвын ы'валтэ ръырыӄэ гакытвыленат. Ынан мэрынрэӄэй рэмутэтъюнинэт ръылӄыт ы'валгыпы. Пылыткук ынӄэн, нэнэны вээтвычьатыӈӈогъэ ынкъам ӄынвэр лымкэтгъи. Ымыӈ Ӄачап йылӄэтгъи. Ӄлявыл кыеквъи, эвын таӈавъеткынка нытваӄэн нэнэны. Ытлён чеӈыттэтгъи, нивӄин этъым энмэч въигъи. Палёмтэлнэн. Эвын нывъентоӄэн. Мэрынрэӄэй ӈэвъэн рыгъевнин.

- А'мын мургин нэнэны нылымӄэтӄин ынкъам ымыӈ ӈэврэмкыльын ныйылӄэтӄин. Мачыргынан виин ныйылӄэтыркынэт, энмэч мури ӄээӄын мынйылӄэнмык, - ӈэвъэн ивнин.

Вытку тэӈэмтынэвык кыеквъэт. Панэна ӈэврэмкыльын ынкъам нэнэны ныйылӄэтӄинэт.

- Рэӄэ мытралпынрыӈын кыевык Ӄачап, - ӄлявыля нинивӄин ӈэвъэн, - нэлгэ лым тааӄата?

- Вынэ гым ынӈэ рэӄэ эналпынрыка, гымнан ванэван мынрэӄэвын нэнэнэӄэй, ытръэч тынильэтын.

Вэнлыги ытлён таӄъата налпынрын ынкъам ӄээӄын имтильэннин ӄлявыля Ӄачап. Ӈоонко тылек, ытри янра эквэтгъэт. Ӄээӄын тылек, Ӄачапына рытаалгылявнэн ӄлявыл, эвын кэйӈын.

Ваамыйӈын Ӄачапына йъонэн. Ытлён эмурэтылетэ ӄынвэр ваамръэляк гэлелин. Ытлён ваамлыӈкы йылӄэтгъи, миӈкри ӄун ныӄылӄылетӄин и'рык.

- Эвыр Ӄачапыно ритгъэ, моргынан ытлён мынъынъирэтын, - валёмнэнат вэтгавыльыт Ӄачапына.

Ӄачап лылепгъи. Эвыр ынык ӄача нывэтчатваръоӄэнат а'ачекымкыт.

- Миӈкри нылейгыт? – намӈылён а'ачека Ӄачап.

- Ечьамэттомгэты, - татлыгӈэнат а'ачекыт.

- Вынэ гыт мытрэнъирэтгыт. Лыгэн вайыӈкы ӈэйык рымагты варкыт гынин райъонъёттэ, - нэнинъэйвын ытлён.

Ӄачап нэнъирэтын. Эвын гитэнинэт игыркинэт а'ачекыт, ӄытлыги ытри ӄэтчанрот. Ӈэвысӄэт Ӄачап пыкиргъи нымнымык. Наӄамлымӈэ лыгэтаӈычьыӈӈогъэ нымытвак.

Митъэ лыги ӄытчыгыткы: вэнратгыргын нымэлӄин.

КЭЙӇЫН ЫНКЪАМ ПОЙГЫН

Энмэн ӄол ӄлявыл ӄаальатынвэпы нырагтыӄэн. Ынан нинимтиӄин пойгын.

Нывулӄытвиӄин. Энмэн ытлён гагчава гэнъэтлин, ныволӄыгагчавӄэн. Люур ынан льунин ынпыначгын, тымкыткынык вакъотвальын, наӄам лыгэпэтывтычгыльын, ымыӈ ратамвытычгыкэн пучьэт гэлгичимиръэтлинэт, лыгэн-ым лейвыткульыӄэй.

- Ынӄэн-ым ръэкин? - ынпыначга пынлёнэн ӄлявыл ынкъам рыгйивэннин пойгын.

- Вай-ым мынгыпаткэн яаёлӄыл, - татлыгнэн о'равэтльата.

- Китаӄун ӄинэйылги, мынчичьэтгъэн гынин кэӈунэӈ, - ивнин ынпыначга ӄлявыл.

Ӄлявыля йылнин пойгын ынкъам люур ынпыначга выквык пойгын рыпытковъевынэн. Плыткук ынӈин рытык, ӄлявыл ивнин:

- Вынэ волӄыӈ тылеркын, а'тав ӄылеркын. Нэмыӄэй гым тырэквэтгъэ лыгэн гынык вэнвыеквэ.

Амрынгээӈ эквэтгъэт. Ӄлявыл нылеӄин о'раярагты. Люур ы'ттъыёляйпы ытлён кэйӈэ пэнрынэн. Вынэ о'равэтльата пиӈкульэ пойга лымынӄо нэнатынпыӄэн кэйӈын. Ӄынвэр лыгэн кэйӈын о'равэтльамэл вэтгаквъэ:

- Колё а'мын вынэ тытъылыркын, ратанӈавӈэн, вэлет игыт гымнан лыги тытчын ръэкин ынӄэн пойгын.

Ӄытлыги ытръэч эмпэгчиӈэ о'равэтльагты кэйӈын гапэнрылен пойгыльэты.

ӃОПӃЫГЫРГЫН (гэкэлилин П. Йыӈэнлиӄэйынэ Ы'ттъыролтыӈайпы)

Ынӄэн ылвылю гъурэтлин э'нтагныткынык. Кэюу йытонэн. Нинэнмылюӄин. Ӈойӈыльа тымнэн ытля ынкъам чит, ытля тымыплыткок, ӄэюуӄэй йъонэн, ытръэч ӄэюутэ ивнин:

- А'мын юргыльигыт. Янот мымэйӈэтык, - ивнин янот, - эченут ынӄэн лёльолгын ӄынпэляквын ытльэн.

Ынӄэн рырынувнин чама ы'ттъымыт пэлянэнат.

Ӄэюуӄэе лёльолгын нэнайъоӄэн ынкъам гыролмакы ныръилемъетӄин. Мэйӈэтгъи, лыгинъытвигъи, ытръэч лыгиӄупӄыльыӄэй.

Ынӄорыӈ йъонэн ӈойӈыльа, ивнин:

- Ынӈатал нырэӄигыт, иа'м эмэйӈэткыльигыт? Опопы Ӄопӄыгыргыно ӄитги.

Ӄэюутэ ивнин:

- Миӈкри ӄэльо ватапъянвэты инэнльэтэткыльигыт, ӄонпы лыгэн кыкватлёльойӈык ӄача тытваркын.

Ынӄоръым лыгэн ватапъянвэты рыльэтэннин. Пэлянэн, ӄоныръым ӄунэче йъонэн, эвын галгачьатычгатлен, галгэмайӈатычгатлен. Наӄамлым ынкы ивнин:

- Игыт-ым гым тырэмэчгынкэвы.

Кылельэннин. Лыгэн-ым онмываамъёлгык ӄэюу ы'сӄагтатгъэ, ӈойӈыльын чит энанӈатгъэ, ытръэч лываквъэ, гыткамчаткогъэ. Ынӄэн ӄэюутэ пэлянэн ынкъам ынык тумгык э'четгъи. Ынкъам лыгэн ынанармачьиӈо нитӄин ынкы.

Ӄулилвымкыкин армачьиӈыт кынмал нэймэквылгыӄинэт. Ивнин Майӈычьиӈа выёльын:

- Китаӄун Ӄопӄыгыргын ӄыльусӄиквыткы. Миӈкри нъэлгъи?

Иӈӄун амравэтъанӈа, ивнинэт:

- Миӈкри ӄун Ӄопӄыгыргын ӄулиӈэлвыльык ынанармачьо нитӄин.

Нэльусӄиквъэн. Рагтыгъат ынкъам никвъэн:

- Э'тки Ӄопӄыгыргын ынанкылпаӄачык ръэптыӈын.

Ынӄоры Ӄопӄыгыргын ынинэт выёльыт тыӈивынинэт, ӄырэрынво Майӈычьылвайӈын. Ынӄэн рагтыгъат нэмыӄэй. Ярак пыкирык нивын:

- Э'тки нымэйыӈӄин, рыпэт тиркытир рынна нинэйпыӄин.

Ӄопӄыгыргына ивнинэт:

- Вынэ мачынан. Вэлер мынтааӈыткосӄэвмык.

Ӈан-ым эквэтгъэт гэтумгэ Майӈылвайӈына. Пыкиргъэт. Ӄэглын нылгинымэйыӈӄин, ӄэтэв-ым Майӈылвайӈын.

Ынӄоры нывэтъатӄэнат. Янот ынӄэн Майӈычьиӈа Ӄопӄыгыргын ӈэйык нинэнрулылтэвйивыӄин, нинэниттилетӄин.

Ынкъам Майӈычьыӈэн тумгыт нинивӄинэт:

- Онмыӈавыт яайӈава нъэлык эвнъэнӄэткэ!

Ӄынвэр эвыт Майӈычьиӈын пэӈъивэтгъи. Лыгэн Ӄопӄыгыргына лыгэнролылтавыӈӈонэн ынраӄ ытлён. Ынраӄ Ӄопӄыгыргынэн тумгыт нивӄинэт:

- Яайӈавыт онмыӈавыно нъэлык эвнъэнӄэткэ чевмыватапа!

Лыгэн ынӄэн ӄынвэр тымнэн Майӈычьиӈын – елыйӈын э'мэтэ гэтчылин, тэнтинин-ым ынӄэната Майӈычьиӈын гэвъилин.

Лыгэн Ӄопӄыгыргына ӄэглынангэт рыръэлевнинэт яайӈавынынтэ ченэтӈалвыльэты. Лыгимкэтгъи ӈалвыльиӈын.

Ӄулиникэк ынръам вай нырачвынръоӄэнат ӈойӈыльыт риӄукэт, пипиӄылгыт, йильэт ынкъам ӄутти.

Рачвыӈынвык нэгрулмыгъэн ӈирэнкивык урэльын ӈэгны. Янот чегкынмал нылеӄинэт, наӄам ӈойӈыльыт ынкъам Ӄопӄыгыргын гэтумгэ. Э'квырга-ым нэмэ Ӄопӄыгыргына гагачасӄэвленат.

Льук выялчыӈын, пэпэӄылгынпыначгыӄагтэ нивӄинэт:

- Лыгэнитык-ым вайыӈӄэнат Нотармэ.

Пипиӄылгэ чиниткинэт эвынинъыльыт нотармэно нылгыӄинэт. Ӄытлыги тыляма ганъегъенторъовленат Нотармэнтэ.

Ынкатагнэпы Ӄопӄыгыргын ымыльорык лыги гэтчылин ынанармачьын ынкъам ынанэнъычьын.

И'ГӇЭВЫСӃЭТ (гатвылен М. Ваалгыргына, ным. Уэлькаль)

Энмэн ӄол ӄлявыл ӄонпыӈ пэнин ривыльын, наӄам эмӄынривык эвыр нъэгынтываӄэн тэӈэмйылӄэ. Ӄынвэр ытлыгэ э'йӈэльэннин ынкъам ивнин:

- Иа'м ытлён гыт тэӈэмӄынривык э'гынтыватыльатыркын? Ӄынвэр ынӄэн гынан тэӈэмйылӄэ ымыльэты ӈэлвыл рэткуӈын.

Ӄол рыннин ривыльын ӄлявыл и'гӈэвысӄэтэ йъонэн. Ӄлявыл-ым, амкоргава ӈавысӄатэты, ванэван нивын, этъым ӈотӄэн и'гӈэвысӄэт, э'митлён ӄонпыӈ ытлён эмӄынривык тэгинӈэтыльын.

Ӈэвысӄэт гиину лыгнин ынкъам рэвырагтык рырагтаннэн. Эргатык матальа амӄынӈыток нинэльуӄинэт тымъёттэ ӄорат. Ӄытлыги ынӄэн ӈэвысӄэт нытэгинӈэтӄин. Ы'вэӄуч рэвынвык вама, ӈэвысӄэт чикинъэ лыгэн ныпириткуӄин.

Ӄынвэр матальын, амӄынэргатык тымъёльок, эмӄэлелвынэ чемгъоӈӈогъэ: «Ынӈаталъым и'ны колё нывинӄин, лыгэн ярак ӄача тэгинӈэтыркын».

Эчги ы'вэӄуч ривыгъи, нэмэ и'гӈэвысӄэт чикинъэ кыеквъи ынкъам лыгэн тэгинӈэтгъи. Ынпыначга льунин ӈэвысӄэт инэнлювлевыльын, ынан нинэгитэӄин патгыргэпы ынкъам лыгэн рэӄын люӈивэ рыннин, ӄынур-ым люнльутэ рыннин, ытръэч экык, рэвынвэпы етыльын, ивнин:

- Колё а'мын гынин ӈэвъэн нымэлӄин. Иа'м ӄаат нанмыӈӈонат, ытлён мурык нъалтагнэпы?

- Опопыӈ раӄылӄыл, - татлыӈыткогъэ экык, - лыгэн ралӄаӈынвык яарачыко мынпэлягъан, амморгынан мынъялгынмык.

Аны и'гӈэвысӄэтэ талваволӄытвэтагнэты нэнапалёмтэлӄэнат элгааткоӄолельыльыт.

А'тчак лывавык, и'гӈэвысӄэт каарайпы у'рэквъи ынкъам эвын таӈамынан нытваӄэн, ытръэч каарак камлелыӈ мымлымкын нылгэлгааткоӄэнат. И'гӈэвысӄэт колё ганӈэнайпылен ынкъам гаръэтгыплен моольэты.

Тэгмэчынкы, катамторчаёма, ынпыначга ынкъам эккэтэ навалёмын и'рэвыргыргын ӈэлвыльин. И'гӈэвысӄэтэ ӈэлвыл лыгэн кааранӄачагты кээчьивынин. Таӈымтыляеквэ колё нэналгэнмыткоӄэн. Ӄынвэр ӈэлвыл еп ымыӈ каарак эныпкирэткэ тэнтылеткутэ рыннин.

О'РАВЭТЛЬАН – ТУМГЫТУМ ӃОРЭН (гатвылен В. Тыӈэсӄынэ, ным. Анадырь)

Ратчылгык ӈэйкин нытлытваӄэн гаӄаёома вэӈкэнрув. Люур ӈэнри ӄытгъи нувӄин и'ны. Чит ӄораӈы и'рэркын, ытръэч ӄэюу кэтъонэн. И'ны эймэквъи ӄаагты ынкъам иквъи:

- Гыт гаӄаёома мынугыт.

Чемгъотвагъэ ӄораӈы ынӄорыӈ иквъи:

- Янор мынтумгылӄырирэнмык. Ыныкит гыт рэтумгыльугъэ – гаӄаёома ӄинэнуги, ыныкит гымнан тумгытум тырэльуӈын, ӄырым гым ӄинэнуги.

И'ны чемгъоӈӈогъэ: «Эвыр ӄаата тумгытум рэльугнин, ӄымэльым ӈирэргэри тырэнуӈынэт. Гымнан-ым ӄырым тумгытум мылӄыриргъэн, юрэӄ рэналпоттыгъа». Чимгъуплыткук, иквъи:

- Эвыр-ым.

Ытри амалвагты эквэтгъэт. И'ны лёнтомгырэра итгъи, ӄораӈы-ым о'равэтльэты ӄытгъи ынкъам иквъи:

- Ӈирэмури мынтумгэвмык, ымыльо э'ӄэльыт уйӈэ мынынтыркынэт.

Ынӈин томгыльатыӈӈогъат о'равэтльан ынкъам ӄораӈы.

Ӄол итгъэт амноӈэты эквэтгъэт ӄораӈы ынкъам о'равэтльан. И'гэ льунинэт ынкъам ӄораӈы пынлёнэн:

- Мэӈин ынӄэн?

- Гымнин тумгытум, э'ми-ым гынин? – татлыгнэн ӄаата.

И'ны гырыноӈэты иквъи:

- Тымӈатомгыка тырэнунтык.

Ынӄоры-ым ӄораӈы пэнрынэн, ытръэч о'равэтльата и'ны тиӈурнин. Эмъэӄэчеӈыттэтэ и'ны рыпэт гавнытколен ынкъам гачеваровлен. Ынӄорыӈ-ым эӄылпэ гынтэквъи. Ӄораӈы ынкъам о'равэтльан колё гагтытаннытколенат.

ӃОРАӇЫ ЫНКЪАМ И'НЫ (гатвылен В. Тыӈэсӄынэ, ным. Анадырь)

Ӄунэче ӄораӈы ӄэюульын льунин и'гэ ынкъам ивнин:

- Мынугыт.

Ӄораӈы татлыӈыткогъэ:

- Амгымнан ӄинэнуги, лыгэнитык ӄэюуӄэй ӄупкыльын.

И'гэ тымнэн ӄораӈы ынкъам рунин, нычимгъуӄин: «Гым игыт тъэнӄэквъэк ӄамэтвак, чама ӄонырыӈ ӄэюуӄэй еп ныппылюӄин, опопы ынан гивиӈит галяк мынугъэн», - ынӈин чимгъуплыткук ӄэюу ивнин:

- Гивиӈит галяк гым тырэетгъэ ынкъам тырэнугыт. Игыр-ым гыт вэты ӄыгтыватапоркын ынкъам ӄымэйӈэтыркын.

Ӄэюу валёмгъэ ынкъам вэты нымкъэв ныватапоӄэн чама ытлён нырэрмэвӈыӄин, ытлён ӄонпыӈ ныръилемъетӄин, нинэпиӈкуӄинэт вээмӄэгти. Галяк гивиӈит, ӄытгъи и'ны.

- Вынэ мынугыт.

- Киткит виин ӄъатчагэ, миӈкри ӄун ӄупӄыльигым, - пээчвак татлыӈыткогъэ.

- Яврэна тырэетгъэ, - ивнин и'гэ.

И'ны эквэтгъи, ӄораӈы-ым рымагтэты рармавӈыӈӈогъэ. Энмэч ынан уттыт пэӈкоӈӈонэнат, энмэч инъытвигъи.

Нэмэ галяк ыннэн гивиӈит и'ны етгъи.

- Игыр-ым ынӈатал мынугыт, - ивнин и'гэ.

- А'мын еп ӄупӄыльигым, яврэна наӄамлым ринэнугъэ.

И'ны ӄээӄын чимгъугъи ынкъам вэтгатгъэ. Ӄораӈы нэмэ рармавӈыӈӈогъэ. Ӄынвэр ынан пэӈкоӈӈонэнат ӈэгти, вээмыт, ымыӈ вэтъатык уттыт рыпэӄэттавыӈӈонэнат.

Гивиӈит галяк, ӄораӈы нычимгъуӄин: «Ынӈатал-ым игыт и'гэ ринэнугъэ».

Ыннэн гивиӈит галяк и'ны гэчимгъулин, иӈӄун ӄораӈы вэты мэйӈэтгъи, тагноӈ нъэлгъи, ынкъам йъонэн.

- Янор ӄэнайъогэ, ынӄорыӈ вытку ӄинэнуги, итык ынӈин ӄырым эвын ӄинэнуги, ыныкит айъока гым ринэнтыгъэ, гыт тыранмыгыт.

И'гэ пэнрынэн. Ӄораӈы маёлгыткынэты пиӈкугъи. Пытӄыпэнрык ӄораӈы ӈаеты пиӈкугъи. И'ны галвавыӈӈолен вэлеркылек. Ӄынвэр и'ны элвэтиӈэтэ нъэлгъи тылек, панэна нывэлеркылеӄин. Ынӈин волӄытвэтагнэты ӈаеты тылегъи, миӈкы ӄораӈы нъатчаӄэн ыныкы. Вулӄытвик, и'ны пыкиргъи ынкъам ӄаата ивнин:

- Эвын чамъам рэнанмыгъа, опопы ынӈин ӄинэнуги. Эченур ынӈот ӄытвэтчагэ, ынӄорыӈ гымыкагты ӄыпэнрыткогэ.

Ӄораӈы ӈайыткынык вэтчагъэ. Эчги э'йӈэгъи, и'ны лыгэӄылпэ пэнрыткогъэ. Эчги и'ны эймэквъи, ӄораӈы рултысӄычетгъи ынкъам и'ны эрэтгъи энмэпы.

Ынӈин ӄаата уйнэ рыннин гытлильын ынкъам тутъыльын и'ны.

ӃОРАӇЫ ГЭЧИМГЪУЛИН (гатвылен Н. Пэлятына, колхоз «Маяк Севера»)

Энмэн тэленъеп ӄутынин гатвален тэӈыннэн ӄораӈы. Ӄаата нэнагтывэнратӄэн чиниткин этын, йъарат льэлеӈкы таӈайгыпы.

Ыргынан таӈымыльэты эмнуӈин лыги гэтчылин, миӈкри ӄун ыргынан ӄонпыӈ ляйвынво эмылгивык.

Ӄынвэр ӄораӈы рылӄыгъи, лейвык рулевык, ӄынвэр атынӈапка нъэлгъи ынкъам аргатка. О'равэтльан ӄувчемгъоӈӈогъэ, иӈӄун ытлён эвинрэтыльыкэ нъэлыркын; миӈкри ытлён рымагтэты ранымытвагъа эвинрэтыльыкэ. Ынӄэн чемгъогыргын о'равэтльэн ӄынур валёмнэн ӄаата ынкъам ивнин о'равэтльаелымэл:

- Эвыр рэлеръугъэ, равтатгъа, чеӈэр ръэкинэйгыт этынвэгыт, гым ӄинэӄэтвыги. Эченур гымнин мутлымул тэӈынӈэ нутэсӄык эныргэлеткэ. Ымыӈ рилӄырил гаямгама ынкъам тэкичгын гымнин ымнота ӄынтыгынэт. Ы'ттъымыт-ым тэнрымӈуплыткук ӄытэӈынлывэтгынэт. Ӈэрйъилгык эмгынунныкитэ вылтыёромкэты ӄылӄытги, ынкы ӄыӄаарымъайӈаткоркын. Ынанъаёк эвыр гымнин вэтгав рэтэӈыркылеӈын, юрэӄ-ым ӄырым ӄыгытъэтги.

Вытанмэч этынва ӄораӈы эйминнин. Таӈымыльо вэтгавыт ӄорэн нинэркылеӄинэт о'равэтльата.

Ӈэрйъилгык, эмгынунныкитэ нъэлык, о'равэтльан ӄытгъи вылтыёмромкэты ынкъам ӄаарымъайӈаткоӈӈогъэ. Люур ынан валёмнэн тынвыргыргын. О'равэтльан йылӄэтгъи. Эргатык инъэ, кыевык, о'равэтльан лылепыткугъи, ынан льунин нылгинымкыӄин ӈэлвыл. Ӄытлыги ынӄэн пууръу рылӄыльин чымӈэн. Ынкатагнэпы о'равэтльан ӄонпыӈ ӈэлвыльынӈэгъи.

АӇӃАЛЬЭН ЛЫМӇЫЛТЭ

ИЛГИРЪЫЛЬЫН (гэкэлилин П. Йыӈэнлиӄэйынэ)

Ганымытвален илгиръыльын ӈирэнӈэвыльын. Ӄол итгъи ивнинэт ӈэвъэнти:

- Китъам ӄытэйкыгыткы эвиръыт, ытръэч ымыльо нилгыӄинэт.

Ӈэвъэнти лымаляквъат. Нэтэйкынэт нилгыӄинэт плекыт, иръын, ӄонагтэ, къэли ынкъам лилит.

Гэвулӄытвилин. Ӄлявыля йыпнэнат ымыльо эвиръыт. Ӈэвъэнти ивнинэт:

- Гым трантогъа, тури-ым гымык яачы ӄынтотык ынкъам ӄинэлӄыриргытык.

Илгиръыльын ӈытогъэ. Райвачык ы'льылыткынык арычгатгъэ. Ӄээӄын вак ӄулильэтгъи:

- Тагам!

Ӈэвысӄэтти ӈытогъат. Аны о'тчой ытлён нэлӄырирйивыгъэн, ытръэч вэнлыги ытлён льук налвавын. Ӄынвэт иквъэт:

- Э'митлёнайгыт?

- Гым ӈотӄэнайгым! – иквъи илгиръыльын. – Гым торгынан нинэтэнтисӄутури, нэкэмӄун ы'льылигым. Игыт гым тэквэтыркын!

Ӈэвъэнэ намӈылёгъан:

- Миӈкри эквэтыркын?

- Гымнан тыӈэвусӄивыркын Пээгти, гэмгэнутэкинэтэ лывавъё ӈэвук, - иквъи илгиръыльын.

Ӈэвъэнэ ытлён никвъэн:

- Гок, лыгэнитык чамъам! Лыгэнитык гыт въисӄивыркын.

- Вынэ лыгэн-ым а'тав тыёпатысӄэвыркын.

Эквэтгъи илгиръыльын. Йъилгын гаковлельатыӈӈолен. Нылеӄин ныкитэ, вусӄымчыку.

Люур льунинэт нутэсӄык чыӈатгыргык кэльэт. Эвын нъанэлёӄэнат ытри. Кальанпыначгиӈын нъанэлёӄэн. Нытэргыръоӄэн. Ивнин илгиръыльэ:

- Эви ӈан тури нытэгинӈэттури! А'тав-ым мургинэт нэнэнэт нытэлпыръуӄинэт.

Кальанпыначгиӈын ынӈатал чеӈыттэтгъи, ынӄорыӈ иквъи:

- Оккой! Ӄаӄа! Ӄаӄа! А'таквымнан! Энмэч мынрагтымык. Нараалёмгыт тумгэ. Наранмыгыт, энмэч гыт ӄыянотгэ.

Илгиръыльын ивнин:

- Вынэ гыт ӄыянотгэ, гымнан гэмо миӈкри тылек.

Кальанпыначгиӈын ы'ттъыёча нылеӄин. Ярак пыкэрыӈӈогъат, наӄам энмэч нэргыръоӄэн, кэльэк-ым наӄам туртутъэвыльын. Кальанпыначгиӈа ивнин илгиръыльын:

- Виин ынкы ӄъатчагэ. Ӈэвъэн мынымӈылявысӄэвын, ӄэйӈун айколят рэлку варкыт.

Рэсӄиквъи. Нэнапалёмтэлӄэн илгиръыльэ. Люур валёмнэн ивыльын:

- Ӈоты, ӈоты онъалгыннэкийӈын ынаныпкэра итгъи. Лыгэн-ым ымыльо ирвыт етъаӈ ӄытчыгынэт!

Илгиръыльэ валёмнэн ынӄэн вэтгав ынкъам гынтэквъи. Ытлён ратагнык арычгатгъэ. Кальанпыначгиӈын ӈытогъэ. Аны гэлӄырирлин ынан илгиръыльын. Льук лывавнэн, ынӈэ вай ынан нинэтэнтисӄуйвыӄин. Ӄынвэт таӈэргыръогъэ. Тумгыт ынин а'нэлёльыт пыкиргъэт, намӈылёгъан:

- Ръэнут ынан нинэлӄырирӄин волӄытвэмачы?

Иквъи Кальанпыначгиӈын:

- Вынэ вай онъалгыннэкиӈын ынаныпкэра итгъи ынкъам тымӈэквъэ.

Никвъэн тумгэ:

- Гок, нырэӄигыт тэленъеп иквыльигыт! – ынкъам ытлён нальотынпэвыгъан.

Лыгэн лёолӄылычгын гэннупэтлин. Вусӄэквъи, рылгъат, эквэтгъи илгиръыльын рымагтэты. Нылеӄин.

Ынан йъонэн нымнымӄэй. Ынкы кэӈунэӈэнпыгъи. Ынкэкин ы'ттъыӄэй тавтаватгъэ. Ынпыначгын ынкэкин иквъи:

- Гоккой, раӄэты тавтаватыркын ы'ттъын. А'мын гантота, гэллепыткусӄивэ, - ивнинэт ынпыначга нэнэнэт.

Ынанынпычьын кымиӈын ӈытогъэ. Ытръэч ӈытонаӈо иквъи:

- А'мын йъилгын гэтэӈкувлильэтлин!

Ытлён татлыгнэн илгиръыльэ:

- Ии, ынӄэн гэкувлильэтлин.

Чеӈыттэтгъи а'ачек, ванэван ынан ныльунин вэтгавыльын о'равэтльан:

- Оккой, мэӈин?

- Илгиръыльигым, - иквъи илгиръыльын.

- Вынэ ӄырэсӄикви.

Рэсӄиквъэт. Ынӄэн ынпыначгын ивнин а'ачека (ӄун-ым ытлыгын):

- Вынэ вай илгиръыльын пыкиргъи!

Иквъи ынпыначгын:

- Како, ӄэйвэ ӄырымэн кэлы?

Илгиръыльын иквъи:

- Вынэ ӄырымэнайгым!

- Ӄыллыгэ, - ивнин ынпыначга, - ӄыӄамэтвагэ.

Пынлёнэн:

- Миӈкри ӈот нылейгыт?

Татлыгнэн илгиръыльэ:

- Пээгти нинэӈэвусӄивигым!

- Како чамъам! – ивнин ынпыначга. – Лыгэнитык въисӄивыркын.

- Вэлер-ым тыёпатыркын. Миӈкэмил-ым урэльу нъэлгъи?

- Лыгэн ӈотӄо рэквэтгъэ, рэпкиргъэ, - ивнин ынпыначга.

Эргатык кыевкы эквэтгъи.

Нылеӄин. Волӄытвэӈӈок пыкиргъи. Льунинэт: гынрырэтыльыт нычейвыгрулмыӄинэт. Нынны ынин Куурки. Нывакъотваӄэн. Пээгти ранмыквыткынык. Куурылынэ ивнин:

- Ӈав, ети. Рэӄыльигыт ӈот?

- Вынэ Пээгти тыӈэвусӄивын.

Люур Пээгти ӄутгъи ынкъам иквъи:

- Вынэ лыгэн! Янор-ым мынуучвэт.

Ынан кымиӈыт ивнинэт:

- Ӄол ӈэлвыл ӄыпэнрыгыткы, ӈыраӄ ӄэюут ӄэймитгыткы, ыннэн чымӈы.

Эквэтгъэт ынкъам нанмынат ӄаат. Лыгэн етык нэтэйкыгъэн увэлӄиӈын, ынкы напатынат мытлыӈэн ӄорат. Нэйпэнэт ититыльыт эръэт.

Пээгтинэ илгиръыльын ивнин:

- Вынэ уучвинэӈ гымнин ӄыльугын.

Нутэсӄыкин тытлычгын рывэнтэннин. Ээ'куйгут рыннин. Илгиръыльэ гитэнин. Люур Пээгтинэ упынъылинин илгиръыльын, наӄам ынкэчыку йынйыниӈын. Ынраӄ-ым илгиръыльын выюнтэтгъи нотасӄычыковты. Мэчичьу нинэльуӄин ӄамэтвальын Пээгти. Лыгэн ӄэмиплыткугъи Пээгтинэ люур нэмэ льунин ӄотытвальын илгиръыльын. Ытръэч Пээгтинэ ивнин:

- Гок, а'тав-ым гинэӈэвусӄивигыт!

Илгиръыльэ ивнин:

- Ии, лыгэн ытръэч тыёпатгыт.

Нэмэ кымиӈыт тыӈивынинэт, ивнинэт:

- Ӈыроӄ ӄэюут ӄынмыгыткы, ӈиръэ чымӈат!

Нэмэ ынӄэнат нэймитынэт ынкъам ымыльо напатынат.

- Вынэ ӄычаёкватгэ! – ивнин Пээгтинэ илгиръыльын, эвыр эръэт ититгъэт, - эченур чаёкватыӈӈок ӄол увичвинэӈ ӄыльугын.

Рывэнтэннин нэмэ ӄол тытыл нутэсӄыкин Пээгтинэ ынкъам илгиръыльын ивнин:

- Ынӄэн ӄыгитэгын!

Эчги гитэнин, Пээгтинэ упынъылинин ытлён ынкачыкогты. Наӄам ынкэчыку ӈирэӄ кэйӈыт, наӄам колё ытри гэлгигытъэтлинэт. Ынкэчыку гатытлынныматлен ытлён Пээгтинэ.

Ынраӄ-ым гыллимрэӈӄэю гэнъэтлин илгиръыльын.

Ынкэчыку ытлён ныриӈэмъетӄин. Ӈирэнкэйӈык ӈалгыл вэлёткынык нывакъоӄэн. Пээгти ӄэмиплыткугъи. Гитэнин тытыл, льунин ытръэч гыллеграмлыӈын, ӈаргыногты ӈытогъэ. Люур вэтчагъэ – ӄытлыги илгиръыльын. Пээгтинэ ытръэч ивнин:

- А'тав-ым гинэӈэвусӄивигыт.

Илгиръыльын иквъи:

- Ии, а'тав-ым тыёпатгыт!

Пээгтинэ ивнин:

- Ик, ытръэсӄэй игыт ӄыльугын оочвынвын!

Э'йӈэвыйгут рыннин Пээгтинэ ынпыӈэвӄэй типъэйӈэльын.

Нэмэ ынан нутэсӄын рывэнтэннин. Гитэнин: ынкэчыку тынылвэнаӈвытрын льунин. Илгиръыльын наёгъан рэтэмтэючгычыку, нэнкылвэтгъэн ынкъам тынылвэнаӈвытгырык нэтрилгъэн. Ынпыӈэвӄэй етъаӈ нъэлгъи тэпъайӈанвык.

Люур илгиръыльын гырголяйпы эпэӄэйынэ илгэннин ынкъам гырголягты тиӈунин, ынӄо ивнин:

- Ӄыпалёмтэлгэ чама ӄыгитэгын тынылвэнаӈ, миӈкри ритгъэ.

Ытръэч рэтэмтэючгын ынкы пэлянэн.

Ынпыӈэвӄэй моогъэ типъэйӈэк:

- Колё таӈычьыгыргын рыёллык рэтэмтэючгын гъоравэтльама.

Пылыткугъи типъэйӈэк. Нагтогъан мэлпэнин илгиръыльын.

Пээгтинэ ивнин:

- А'тав-ым гинэӈэвусӄивигыт.

Илгиръыльын татлыӈыткогъэ:

- Ии, а'тав-ым тыёпатгыт. Ик, ынраӄ-ым мынэльоткорачвыӈмык!

Эльоткоӈӈогъат. Пээгтинэ ӈирэӄ ӈэвъэнти оммачайпынэнат: ӄол ы'ттъыёлыӈӄач гаакъолен, ӄол-ым яалеӈӄач. Гыткат ӄутынин яалеӈӄачагты гъэлевлинэт, ӄутынин-ым ы'ттъыёчаӈӄачагты. Илгиръыльын нильуткуӄин. Ынан ивнин Пээгти:

- Гынрыру ӄылгыркынэт ӈэвъэнти, тырагтыркын.

Ильуткугъи ӄээӄын, ынӄо паагъэ, амъярар нывыргыргэтӄин.

Ынӄо гэмо гэлгылин йылӄатгыргын Пээгтинэ.

Энмэч ӄытлыги илгиръыльын ярагты гапкэрыӈӈолен. Пээгтин ӈэвъэнти ынык рээн. Люур эппээпэй гивлин:

- Ӈотыӈ-ым Пээгти вэлеркылеркын гэкэӈыльын.

Илгиръыльэ ивнин:

- А'мын вынэ мачынан.

Ярак пыкиргъэт. Пуэ'кэлийвынинэт ӈэвъэнти Пээгтин. Пээгти пыкиргъи. Илгиръыльэ ивнин:

- Лымӈэ-ым ръэгъи?

- Вынэ ӈэвъэнти тыёпатынат!

Илгиръыльэ ивнин:

- Э'мъим алымы гынык тыпэлянат, наӄам-ым ӈотӄэнат ӄырымэнат гынинэт. Итык-ым чит гыт ӄэйвэ тиквыт рагтыӈӈок: «Ӈэвъэнти лыги ӄылгыркынэт, тырагтыркыӈ». Ӄэйвъэм итык гымнин чакыгэт варкын, ытръэч-ым э'тки.

Пээгти иквъи:

- Вынэ мэчынкы.

Илгиръыльэ ивнин:

- Ӈутку ӄъатчагэ, мыгтыгъан.

Ринтынинэт винвэ валяӄай ынкъам пиӈинэӈ. Ёролмэты ӄытгъи. Ы'льылин тэйкынин ӈэвысӄэт ынкъам ынык яалеӈӄачагты вакъогъэ илгиръыльын.

Ы'лӈэвысӄэт илгиръыльэ ивнин:

- Тагам, эӄылпэ мынрагтымык.

Илгиръыльэ рывинрынин. Рэсӄиквъэт. Ивнин Пээгти:

- Вынэ вай тырэтгъэн!

Пээгти татлыӈыткогъэ:

- Како вынэ нылгинымэлӄин.

Лыгэн эвыт эӄылпэӄэй эквэтгъэт ярагты. Ӈэвысӄэтэ ивнин тыляма:

- Вынэ эӄылпэ мынлеркын, вынэ вай тыгръоӈӈогъак.

Пыкиргъэт ярак, ӄамэтваӈӈогъат. Эчги ы'лӈэвысӄэтин и'ӈъиӈ нылгыӈӈоӄэн омома, нъурэвӄин ынкъам ынан ынкы нинэтэнкэвӈыӄин. Пээгти нинивӄин:

- А'тав эӄылпэ ӄыӄамэтваркын, вынэ вай гым тыгръоӈӈогъак.

Пээгти рыпэт нымгыльатӄэн амгагчыӄамэтвак. Эчги ытлён ӄэмиплыткугъи, вынэ ы'льыл гэлгылин. Лыгэн-ым ӄэръылчыӈа яраӈы, ёроӈы гэйыръэтлин мимле ынкъам Пээгти гэвъилин. Наӄам тумгыт ымыльо ӈэлвыльык. Тэгмэчынкы гаёо'ръолен, наӄам ӈэлвыл амманаӈ гэритлелин. Ынкы инэлӄырирыльыт гэӄитувъилинэт. Ымыльо илгиръыльин яалльат гатаӈычьыӈӈоленат.

ӇИРЭӃ ЭЛГЫГАЛГАТ (турыльын лымӈыл, гатвылен ынкъам гэкэлилин В. Ятгыргына)

Энмэн чит тэленъеп нэрӄуӄ ытръэттэгын ныкоргъайӈаӄэн гатвален, пэнин амӄынтэркыгырголянма амалваӈ нъэлыльын, э'йӈэльын. Нэмэ волӄытвэма ынӈин нъэйӈэӄин.

Рэвымрэв-ым пэнин тымкыткынык вакъотвальын ынкъам лымынкыри пыннэты лылепыткульын. Ынан лыгивэнну нинэлгыӄин коргъайӈальын нэрӄуӄ.

Ӄол рыннин рэвымрэвэ амалваӈ э'йӈэльын йъонэн нэрӄуӄ ынкъам ивнин:

- Гым нилгигым, гыт нэмыӄэй нилгигыт. Ытръэч гыт нымэйӈигыт, гым-ым ныппылюйгым. Эмэлкэ гым гынан ытленъюну нъинэлгыркын. Ынӄэната-ым вэчьым ӄулитэ мынъылпууръыткумык. Чама гыт нымэйӈигыт, малнъаӄапэраӄэнат ынӈин мэйӈыльыт коргычьатыльыт галгат.

Ынӈин ивык, гэлгиринӈэвлин нэрӄуӄ ынкъам лыгэн люнтэнчимгъутэ чиниткин ӄулиӄул йылнин равымравэты.

Ынкатагнэпы рэвымрэв ӄонпыӈ эмӄынинъэ ынкъам волӄытвэӈӈок таӈамалваӈ ныкоргъайӈаӄэн, рээн гырголягты гэлӄытэ эвтылтыляма эмрэтэӈъэйӈэӈэ. Нэрӄуӄ-ым ӈоткатагнэты пэнин тъалявылӈыльын, миӈкри ӄун ынпыначгын.

ӇЭРЪАМЫТЛЫӇЭН ЙИЧЬЭМРЭТ (гатвылен НЫӄупльунэ, совхоз «Канчаланкэн»)

Энмэн ганымытвален ынпыначгын гэӈэвъэнэ. Ыргин гатваленат ӈэръамытлыӈэн эккэт.

Эккэт нылгиныгынниӈӈыттыӄинэт, ванэван лымынкэкин гынник тымык ы'нылвавын. Нынмыӄэн гынник эмнуӈкы, нынмыӄэн аӈӄак.

Ытръэч ӄол гитлин ӄонпы уйӈэ эгынниккэ гатвален. Ӄонпы йичьэмрэт нырагтыӄэнат аммынга.

Ӄынвэр гынникгилильыт эпкиркэ ваӈӈогъат. Аӈӄагыннэкгэлельыт эвыр эпкиркэ нитӄинэт, ымыӈ амноӈэты ӄытыльыт ванэван ныпкирынэт. Ӄынвэр пэлятгъэ ынанӈэнычьын, ытлён ванэван миӈкри ы'нытрилын, наӄам ӈинычьэ нинэрэлӄырирӈыӄинэт ынинэльыт.

А'ачека ныкитэ винвэ ытлыгырык нинэтэйкыӄин янръатвыӄай. Тэйкыплыткук ы'твъэт, а'ачека йыпнэн нывытлыӄэн уккэнчи ынкъам элкыгъи. Ынан алкыӈӈок кытвыл энъатэты вальын етъаӈ гэтчылин, ымыӈ гэтэйкылинэт тэтивэлтитит.

А'ачек ныкитэ элкыгъи. Нылеӄин ытлён аӈӄачормыеквэ. Люур ынан льунин о'равэтльачгын, аръаля нымэйыӈӄин. О'равэтльата а'йӈавыӈӈонэн тылельын. А'ачек ы'ръэвилюкэ нытваӄэн.

Ӄынвэр люур о'равэтльайӈа мимыл виитиӈунин, эчги янръатвыкэн рэӄыр расӄэвыӈӈогъэ йыкыргык, Мимлытиӈунэ мимыл ралёнтонэн ынкъам ы'твыльыӄэй лыгичикгынунык нъэлгъи. Мимлытиӈунэ нэмэ пытӄытиӈунин. Тыляма а'ачека етъаӈ рытчынинэт тэтивэлтитит. Ы'твыӄэй турыгнунэтык, а'ачека йыкыргычыкогты ринтынинэт титимкыт. Мимлытиӈунэ ымыльо титимкыт мимлык рээн титӄэннинэт ынкъам, мимыл ралёнтоплыткок, Мимлытиӈу въигъи.

А'ачекӄай рымагтэты нылеӄин. Ынан, ӄээӄын тылек, льунин Танӈэлёӈ, вакъотвальын энмык. А'ачек а'йӈавыӈӈонэн тылельын. А'ачек ы'ръэвилюкэ нытваӄэн.

- Эви-ым авалёмка ӄытвагэ, мынатчатгыт.

Ынӈин ивыплыткук, Танӈэлёӈына мимыл э'птынин ынкъам амноӈгыпы тыляӈӈогъат аръаля нымэйыӈӄинэт анӈэлёчгыт.

- Оӄ, ынраӄ таӈванэван мыльугыт, - вытку ынкы а'ачек вэтгаквъэ.

Энмыгэӈкы ровтывальын мэмылӄай а'ачека тымнэн ынкъам кэӈиӄ йытонэн, эвыр ынкы окканчепытвыгэӈкы ёнэн.

- А'мын-ым, мынатчыченмык, - ивнин а'ачек Танӈэлёӈына.

- Янор гым матчыгъак, - иквъи Танӈэлёӈ.

Танӈэлёӈ атчыгъэ. Миӈкри ӄун-ым мэйӈытытэӈэт лыгэн-ым таӈъораӈ нытваӄэн, ытръэч а'ачека ы'ръэльукэ нинэнтыӄин, лыгэн нинэтэнгиеӈыткуӄин.

- Ынӈатал-ым эгынриркыльигыт ӄэглынангэт, алымы ынкы лыгэн нытвайгым, вачаӄ льук эналваквъэ. Аныӄун гыт ӄонльоӈ тырэнтыгыт, - ивнин Танӈэлёӈына а'ачек.

А'ачек лымгычыку Танӈэлёӈына атчыгъэ. Анны гэнарэрлен Танӈэлёӈ, э'квырга-ым тэнльук нэналвавӄэн. Ӄынвэр а'ачек Танӈэлёӈына рыягнавкы вэтчагъэ.

- Ынӈатал гымнан гыт льук тылваквыт, ынраӄ-ым мынпонточенмык, - нэмэ иквъи Танӈэлёӈ.

- Ытръэч-ым гымнин понты вэты гэӄупӄэтлин, миӈкри ӄун тэленъеп аӄамэтвака гэнъэлигым, татлыгнэн а'ачека.

- Вынэ мачынан, энмэч янор гыт мыпонтогыт.

А'ачек вытрынтэтгъи. Танӈэлёӈына уккэнчин рыранэн ынкъам мэмылен понты йытонэн, рунин. А'ачек малвэлвальын ӄутгъи ынкъам ивнин Танӈэлёӈ:

- Ынраӄым мыпонтогыт, наӄам гым ынӈатал тыгытъэтыркын, наӄам гыт а'ӄакытгылгавыӈ варкын, миӈкри ӄун гымнин понты гынан ругъэн.

Танӈэлёӈ вытрынтэтгъи. А'ачека рыранэн нанӄын ынкъам линлиӈ леӈпрорылвэнэн. Танӈэлёӈ въигъи.

Ынкы а'ачек рагтакватгъэ, миӈкри ӄун ынан лыги гэтчылин, иӈӄун ынык ынээльык тэгинӈэтыльыт тымнэнат, игыр аӈӄачгын таӈгыннэӈӈыттынво нъэлгъи.

- Итык аӈӄачгыкэнат тэгинӈыльыт тыткунэт, ынӄэнат морыкы гэтинэнъэӄэнлинэт, - ивнинэт ытлыгыт, - амыргынан эмнуӈкинэт нъэлгъэт.

- А'мын вынэ ӄынвэр наранмыгыт, ратанӈавӈэн ынӈэ амноӈэты элӄыткэ, - ивнин ытлыгэ а'ачек.

- Ытръэч ытри эвынлыӈыр яалтыӈаратэты ратэнанъаӄавыӈӈоӈыт, ынӄэната гымнан ытри тырэльуӈыркынэт ынкъам тыранмыӈыркынат.

Тэнмавыплыткок, а'ачек амноӈэты эквэтгъи. Ытлён эмнуӈэтэ нылеӄин. Ӄынвэр колё нымкыӄин уунъыт льоӈӈонэнат. Наӄам вак нылвавӄэн уунъукэ итык. Ӄынвэр ытлён оонъольатыӈӈогъэ ынкъам люур нутэсӄын аркычатыӈӈогъэ. Эвтылягты лылепгъи, эвын ынык эвыча нытваӄэн эппээпэйин гиӈынгиӈ, ытлён ныпэгчиӈэтӄин, эплеэн рымагтэты миӈкри ратвагъа.

Люур ынан льунин тылельын гэнъёпыльын Лёлгыльын. Еп рыров ытлён нылгэкоргавӄэн, иӈӄун ынин купрэн гэгынникулин.

Лёлгыльа а'ачек эмтэйпынэн ынкъам ынырагты рэквэтэвнин. А'ачек тыляма умкык нинэнрэтӄин ынкъам чекавэтываӄ нинэтрилетӄин. Ынкы Лёлгыльын ӄымэк ныпэӄэттатӄэн.

Лёлгыльа ытлён рыпкирэннин, эвын гэвулӄытвилин ынкъам элвык нэнанэргаткэнаӈын, волӄытвэӄамэтвагъат. Ыныкы ривлыльу найпатынат ӈирэӄ вэлвыт. Ыныкит ытлён нилюльэтӄин, эвыр ынкы вэлвыт нъэйӈэӄинэт. «Лыгимиӈкри митыркын?» - нычимгъуӄин а'ачек.

Ӄынвэт ынан чымче вальыт кукэт пирининэт мимлыльыт ынкъам лыгэн ынӄэната инэнъимпэннинэт ривыльыт. Ынкы ытри паагъат ӄулильэтык.

Лёлгыльин яраӈы ынан ӈаргынойпы лыгэтаӈнъомравнэн ынкъам рылвэннин. Эчги тэӈынлетгъи яраӈы, ынан гынунык яраткынык рытрилнин нылгинымэйыӈӄин выквылгын, э'митлёната ӈылетыльыт уттыт рэрэтыткунинэт ынкъам ынкы нэмэ ӄутти э'ӄэльыт тылвыгъэт.

Ынӈин а'ачека ымыльо татлыгнэнат тэгинӈэтыльыт ынээльык, лымынӄорыӈ ляйвыгыргын айылгыкэгты рытчынин.

АӇӃАКЭН МЭЧЫӃЭРГЫН (гатвылен Аягъюлыкына, ным. Уэлькаль)

Энмэн ӄутти гайъэлга ганымытваленат. Йъэлгытомгын ӈирэнӈэвыльын ынкъам гаймычьыльын, ӄол-ым ныгтыӈъоӄэн ынкъам янраӈ валӄарӄайык нынымытваӄэн.

Эмӄынъэӄэгнитык таӈымыльо нымытвальыт гаймычьыльык нумэкэтӄинэт. Ымыльо гаймычьыльэты нытэминӈэтӄинэт, ӄутырык уӄӄэмэт нытэйкыӄинэт, ӄутырык-ым элвэльинэт яанаӈат. Таӈынанъяачы нылӄытӄин йъэлгытомгын ӈинчьэн:

- Вынэ рай ельо етгъи, ӈэвысӄэттури, ӄытэӄэмэӈгытык, - пэнин ынӈин нивӄин гаймычьыльык йъэлгытомгын. – Гыт гымыгӈэвъэнэ нанӄамэтвавыркынэгыт, вачаӄ иа'м ы'ттъыёл эеткэ итыркын, эвныпэ гыт гаӈавтыӈэгыт?

Ӄлявылӄай ӈыркыля нутэсӄын чоттагныкэн нэнаргыткоӈӈоӄэн ынкъам вытку тумгэ нивӄин, иӈӄун налпоттыркын, ныӄамэтваӄэн. Ынан ӈирэют рэлюуръыт нинэнуӄинэт ынкъам ӄэмэйыръыт нытэлпыӄинэт.

Вулӄытвик ытлён таӈынанъяачыӈ нынтоӄэн. Нырагтыӄэн. Нэмэ эргатык а'ӄайганма нумэкэтръуӄинэт, нэмэ а'ачек яачыӈ нылӄытӄин тумык, мычетэ левлеву лынйивык.

Ӄол итгъи нэмэ ынанъяал йъэлгытомгэпы ӈытогъэ. Ӈыток аӈӄачормык льунин ӄэйымгук мэчыӄэргын. А'ачек рагтыгъэ. Нэмэ ярак ӄача вэтчагъэ ынкъам нэмэ льунин мэчыӄэргын. Ӄынвэр а'ачек пэгчиӈэ ӈэнри ӄытгъи. Ӄайымготкынык вэтчагъэ ынкъам льунин ӈэвысӄэт нытээнӈэтӄин мимлычыку, ынӈтал-ым колё нытэӈӄин, ымыльо рылгыт рылгыквыльыт, ымыӈ э'тти. Ӈэвысӄэт гырголягты лылепгъи:

- Вынэ ӄырэсӄикви.

- Ытръэч миӈкри мырэсӄивык?

- Лыгэн ӄилкымъетги ынкъам ӈанӄорыӈ ӄыпиӈкуги.

Ӄлявыл нытантэнмыӈатӄэн ытръэч нылгыгаратӄэн пиӈкук. Ӄынвэр ытлён вэтгатгъэ – пиӈкугъи. Люур-ым ынан льунин нылгиныгтиӈӄин ӈэвысӄэт. Лыгэн эвыр ынкы ынан оммачайпынэн.

- Янор мытэӄэмэӈык, ынын ӄэмиплыткук мынйылӄэнмык, - ӈэвысӄэтэ ивнин а'ачек.

- Вынэ лыгэн мынйылӄэнмык, гым ванэван мыгытъэтгъэк.

- Ыныкит гымнан эльукэ тъынтыгыт ӄонпыӈ гытъыльигыт ынкъам левлеву лынъёйгыт йъэлгытомга, ӄырым тъывытрэтык гыныкы.

Ынӈатал таӈамалваӈ гэтэӄэмэнлин ӈэвысӄэт. Ӄэмиплыткук атчьатгъат.

- Нэмэ эргатык нэриквыт, иӈӄун гыт нанӄамэтвавыркынэгыт ынык ӈэвъэнэ, лыгэн ӄэмиплыткук ӈаргыногты ӄыеӄоткогъэ мынга, ынан ӄэмэӈы тырэйылгыт, ынкъам ӄиквын: «Гым амторгынан энанӄамэтвавыркынэтык, игыт-ым э'птэ ӄыӄамэтватык гымыкайпы».

Нэмэ эргатык таӈынанъяачыӈ ӄытгъи а'ачек, нэмэ-ым мэлпэнинэмил ӄлявыля эвыӈӈонэн йъэлгытомгын:

- Гым ӄырым гынык ӈэвъэнэ нэнанӄамэтвавын, гыт—ым гымык ӈэвъэнэ нанӄамэтвавыркынэгыт, вачаӄ ӄонпы кимылтэтыркын морыкы ӄытык, ынанъяачыӈ етыркын.

Ӄамэтвагъат. Эчги ӄэмэйыръыт тэлпыгъэт, еӄоткогъэ мынга а'ачек ынкъам ратвынэн нытампэраӄэн уӄӄэм, наӄам таӈамалваӈ вальын тэйӈэт ынкы таӈымтаӈэты гэтриллин.

- Таӈамгыныкайпы гым тыӄамэтваркын, э'птэ гымыкайпы гыт ӄыӄамэтвагэ, ӈотӄэнат ӄытааӈгынат.

- Колё а'мын мынӈэвтумгэнмык ӈирэмури, - ӄамэтвама ивнин йъэлгытомгын ынпычьэ.

Ӄол-ым лыгэн авъеткынка нытваӄэн. Лыгэн ӄэмэйыръын тэлпыгъи, ӄэмэӈы ринтысӄивнин а'ачека ынкъам чимэтгъи. Ымыӈ мычепытти льук налвавынат.

Нэмэ ынанъяачыӈ ӈытогъэ а'ачек ынкъам лыгэн вэтгыры мэчыӄэргэты эквэтгъи.

Нэмэ инъэ ӈэвысӄэтэ рыгъевнин:

- Энмэн нэрэтэнтимык, ӄыгъекви.

- Колё ӄонпыӈ кимылтэтыркын, алымыӈ гымык ӈэвъэнэ гыт нанӄамэтвавыркынэгыт, гым-ым гынык ӈэвъэнэ ӄырым нэнанӄамэтвавын.

Нэмэ ӄамэтвамгогъат, нэмэ ӄлявыля лыгэн тъэр рэлюуръыт рунинэт ынкъам йъэлгытомгын ивнин:

- Гым амӄынъычо гынык ӈэвъэнэ нанӄамэтвавыркынэгым, игыр гымык ӈэвъэнэ наранӄамэтваквыт.

Лыгэн ынӈин иквъи, люур ӈэвысӄэт тэгныгтиӈӄин гаӄамама, рэсӄиквъи. Гаймычьыльа мынгэпы пиринин ынкъам ӄачакэната ныӄамэтваӄэн. Ӄэмиплыткук чит оммачайпынэн, ытръэч эвын ынкы мэӈин уйӈэ.

Ӄлявыл ӈытогъэ, а'ачек кыленин рагтыльын, ӄонпыӈ нинэрэнӈэвтумгэвӈыӄин.

- Колё тытэӈэт вэрин нъараӄэгыт. Льуркын ӈаанӄэн мэчыӄэргын?

- Тыльуркын, - татлыгнэн гаймычьыльыйъэлгытомгын.

- Итык рэльуӈын, ӄылӄытги, йъарат ӄраӄатыркын.

Ӄлявыл ӄытгъи ӄайымгогты ынкъам льунин тээӈӈыльын ӈэвысӄэт, эвыр ӈэвысӄэтэ ытлён тэнрэсӄивӈынин. Колё вынэ гэрэпиӈкуӈлин ӄалетлы гаймычьыльын, чама колё нылгыгэрэтӄин, ӄынвэр-ым пиӈкугъи.

Эргатык инъэ рыгъевнин ытлён ӈэвысӄэтэ ынкъам ивнин:

- Ратанӈавӈэн, ӄыгъекви, нэрэтэнтимык.

Ӄырым эвын, энмэч вэты нэнатымлёммачайпыӄэн ӈэвысӄэт. Люур эчги ыннэн о'равэтльан ӈытогъэ, ӄэйымгун пэглягъэ, эвыр ӄлявыл пэркылятыӈӈогъэ ынкъам въигъи.

Э'ЛИККЫЛЬИН ЫТЛЯ (гатвылен ынкъам гэкэлилин Ятгыргына, ным. Анадырь)

Энмэн ӄутти ганымытваленат гатльата. Ытльата вэтыӄун галгэн вэтгавыт нэнаравалёмӈыӄэнат. Ӄол рыннин ытльата валёмнэн, энмэн аӈӄачормык нынкэлиткувӄинэт. Эвыр-ым ытля чемгъоӈӈогъэ, миӈкри ӄун эвыт нэныгъюлевыркынэт кэличитык ынкъам калевэтгавык, эвыт-ым ымыӈ ӈэнку нэрэныгъюлевӈынэт эмыръагатлен вэтгавыт. Ынан ӈаргын ывичвыльын экык э'йӈэвнин.

- Ратаӈ, ӄыпаагэ тымӈэывэчватыльатык, ӄытэнмавыркын гамгагалгэн вэтгавыт гыёлятынво, лыгэн лельутвыт пыкирык, аӈӄачормэты ӄыкэлиткусӄикви. Пылыткумич нэмэ ӄырагтыгэ.

Ынкатагнэпы ӈэвысӄэтэ экык рытэнмавыӈӈонэн калеткорагты.

Ынкэмир-ым эвыт ынкы пэтле пыкиргъи лельутвъэт. Ынкы рээн ӈинӄэй кэлиткусӄиквъи.

Тъэр гивит галяк ынан чичевнин, иӈӄун ытлён ытръэч кэличитык гыюлетыркын, ытръэч эвын галгэн йилыйил чамъам ы'ныгъюлетын. Миӈкэмил горакалеткояален – гэвэты, ытръэч-ым ытльата льунин эвын ытлён а'ачекиӈо гэнъэтлин.

Лыгэн кэлиткуплыткугъэт ытри, ярагты тэнмавыӈӈогъат. Лельутвъэт навалёмын о'раӈанӄо акваттэнмавыльын. Нэмыӄэй ытри тэнмавымгогъат ярагты.

Ӄынвэр ытри эквэтгъэт. Ытля нъэтгуӄин, иӈӄун титэ вытку нэрэльуӈынэт галгат ынкъам эккэтэ ранвэтгаванӈынэнат, миӈкри ӄун ытлён гыютльу нъэлгъи.

Гынонаӈӄак нъэлык, волӄытвэма, нэльунэт ӄэтчанрот тылельыт.

- Китаӄун ӄыпалёмтэлгынат, рэӄын ивыркыт ӄэтчанрот, - ивнин ытльата экык.

- Гымнан ванэван мывалёмынат ӄэтчанрот, ванэван мури галгаеля ы'ныныгъюлевмык, - эккэтэ ивнин ытля.

- Колё ынӈин оратваяагъэ кэлиткук, вачаӄ панэна галгэн йилиил гыюлетык лывавын! – ытльа ныӈынванэӄэн аккагты.

Ӄолетъылё амыргынан галгат нэльунэт риӈэмйыльыт, наӄам эвысӄыкыльэ ытльата нэмэ пынлёнэн экык:

- Ы'мто рэӄын ивыркыт галгат тылельыт, миӈкри варкын тылянвылӄыл?

- Миӈкри ӄун э'квырга митгъэк, ванэван ынкы мури ы'ныныгъюлевмык галгаелеты, мури ытръэч мытыгъюленмык калевэтгавкы ынкъам кэличитык, этъопэл нъэнамӈылёркын, ӈутку ръэнут гэкэлилин, ынкы наӄамлым тъытатлыӈыркынэгыт.

Ӄээӄын вак ыргынан нэмэ нэльунэт ачьэӄыт альэӄатыльыт. Ынкэмир ытри нъэйӈэӄинэт альэӄатыӈӈок.

- Ӈотӄэнат-ым ачьэӄыт морыкаӈӄачкэнат, ынӈатал-ым этъым валёмыркынат, рэӄын ивыркыт яральыт.

- Ымыӈ ачьэӄыт ванэван нывалёмынат, миӈкри ӄун э'квырга ванэван галгэн йилыт мыныгъюлетынэт. Ӄонырыӈ-ым ымыӈ ыннэнчьэтэ о'равэтльата ванэван лыги нылгынин галгэн йилиил.

Ынпыӈэв анӈэнайпыгъэ аккагты, экык э'йӈэльэтыплыткук ытльата ивнин:

- Галгат вэтгавыльыт гынан люӈыгъюлетэ рытынэт. Китаӄун-ым ӄиникви, иа'м лельутвыкин льынвык мимыл пыгыпгыльэтыркын?

- Ынӄэн итык гымнан лыги. Пыгыпгэтыркын мимыл, миӈкри ӄун «тэвэнаӈ» лельутвыкин мигчирэтыркын ынкъам ынӄэната мытлеркын.

- Ӄонырыӈ-ым гынан ӄээ'кугын, - нэмэ ытльата ӄраӄыльа ивнин.

Ӄэлюӄ-ым ытльата нинивӄин, экык лымаляквъэ ынкъам ээ'кунин льыӈгыпы пыгыпгыльын мимыл. Ынкы ытльата экык мэмлеты упынъылинин, иӈӄун ытлён лыгэнитык раӄылӄыл, эгъюлкыльин.

Лельутвъэт рымагтэты нылеӄин. А'ачек ванэван ныкапчачавын, миӈкри ӄун ытлён гэгъюлетлин альэӄатык. Ытлён лыгэн ӈачыӈӄачкэн аӈкачормэты гапэнрылен. Эвыр ытлён ынкы пэтле ӈыпэгъи. Ынан рыкыквавнэнат эвиръыт.

Ӈыпэк ытлён тармачьыӈытльагты люӈылӄытэ итгъи. Ытръэч яачыӈыткок нивӄинэт, иӈӄун ӄулинымык раӄъоравэтльан варкын, микынэ кымиӈыт ӄутти нинэныгъюлевӄинэт калевэтгавык ынкъам тэкэлиӈкы ымыӈ ӄулинымык вальыт.

Ытръэч варат нычичыльэтӄин, иӈӄун ынӄэн о'равэтляан этъым аны ытльата рыпылӄавъё, мэӈин галгаелеты гыюлетык галвавлен.

ИКЫЧУРЭЛЬЫН, НУУӃЭӇЭВ ЫНКЪАМ КУЛЮЧИЛЬЫН (гатвылен П. Тэгрылӄутынэ, ным. Анадырь)

Энмэн ганымытвален Икычурэльын, Кулючильын ынкъам Нууӄэӈэв. Ытри ымыльо эӈэӈыльыт. Нууӄэӈэв нъэликъэнӄэтӄин.

Ӄол итгъэт эльоткома льувылвыгъэт Кулючильын ынкъам Икычурэльын эӈэ'ӈыльыт. Ынраӄ-ым Кулючильэ Икычурэльын э'йӈэвнин рамкэченво.

Эргатык кыевык Икычурэльэ ытля рымӈылявнэн, иӈӄун энмэн ытлён Колёчельэты рэмкичиркын. Эвыр-ым ынӈин ивыплыткук ытля, Икычурэльын эквэтгъи Колёчельэты.

- А'мын рай мэӈин? – пынлёгъэ рэлку вальын Кулючильын, валёмкы чоттагнык мэӈин рэсӄивыльын.

- Вынэ вай гым, Икычурэльигым, - татлыгнэн рэмкыльэ чоттагнэпы.

- Вынэ ӄырэсӄикви ралкогты, гаятъёченайгыт мынылгэтаӈӄамэтвамык, - ивнин авынральа.

А'мын Кулючильин ытля нылгинытэӈъэв гэтэӄэмэнлин. Киткит мачьематыльын гатле нэнапатӄэн ынпыӈэвэ.

Ынӈин вулӄытвик ымыӈ люнрэӄыльыт, лыгэн ныпаӈъэвӈытоӄэнат.

- Вынэ кита, виин мынувивэнмык, - ынӈин ивыплыткук Кулючильын ярарӈытогъэ.

Ынӄоръым рэмкыльын эльоткоӈӈогъэ. Ильуткульын рэмкыльын Кулючильэ пынлёнэн:

- А'мын ӄэйӈун гынан ръэнут тумгу нинэлгигыт?

- Вай-ым ивырвиӄэй. Гынан-ым?

- Рэӄокалгын.

- Гынан лыги Нууӄэӈэв ӄыликъэнӄэтыльын? – пынлёнэн Кулючильэ Икычурэльын.

- Ынраӄ-ым энамӈылёркын, райъоӈыркын ӈэвысӄэт Нууӄэкин? – нэмыӄэй пынлёнэн Икычурэльэ.

- Вынэ китаӄун мынйъогъан, наӄам ытлён вэты гытиӈу нэлгыркын.

- Вынэ а'тав мынылӄыт, ытръэч гынин рэӄокалгын мэтиву тылгыркын, - ивнин Икычурэльэ.

- Вынэ эвнэмэтивэткэ, а'тав энмэч мынлеркын. Игыр ӈэвысӄэт ӈыроча рэтлягъа этэӄэплыӈкэ, ынан этлячьата нинэтэйкыӄинэт ӄэпылти гынрырэткинэт.

Ытри эквэтгъэт. Нылеӄинэт. Кулючильын риӄукэну нъэлгъи, Икычурэльын-ым ивырвину. А'мын рэӄокалгын танлымынӄо нылейвыӄин, лымӈэ ытлён ныпэлӄынтэтӄин амыйӈоткогэлек. Ӄынвэр Икычурэльэ ивнин:

- Опопы аны раӄылӄыл рэӄокалгын мынпэлян, - ынӈин ивыплыткук, Икычурэльын, Кулючильын рымагтэты эквэтгъэт.

Авынтыляма ӄынвэр Икычурэльын туквэгиӈэтэ тыляӈӈогъэ ынкъам тумгытум пынлёльын ивнин:

- Гынан ванэван ӄыльугын ӈэвысӄэтин ривыльын, морыкы гынрырэтыльын, ынӄэната гым тылеркын мимлыгиӈэтэ.

Икычурэльын таӈынвэчвава аӈӄак иргъи ынкъам ӈэвысӄэтык нымнымык тумгытум ивнин:

- Вай-ым ӈэвысӄэт ӈыторкын, ӄэпыл гынрырэткин тантэнмыӈысӄэвыркынэн, мури выквычвытгыргык мынатчымык.

Люур ӄэглынангэт ӈэвысӄэт ӈытогъэ ӄапленаӈынратэты. Ынан ӄэпыл лымынкыри нэнанӄэргавӄэн ынкъам ӄынур-ым майӈаакайӈын лымынкыри ныӄэргатӄэн, энмэч ӄымэк нинэльуӄинэт атчытвальыт о'равэтльат.

Ӈэвысӄэт рэсӄиквъи. Ӄлявылтэ нэмыӄэй винвэ рэсӄиквъэт. Люур-ым ытлыгэ ӈэвысӄэт эвыӈӈонэн:

- Эргатык ӄэпыл галгарга ӄэнатыёгын аӈӄачормэпы.

- Аӈӄачормэты мынылӄынмык ынкъам галгарго мыннъэлмык, тумгытум ивнин Икычурэльэ.

Ытри аӈӄачормык галгарго нъэлгъэт. Эргатык инъэ ӈэвысӄэт аӈӄачормык галгаргыномакавыӈӈогъэ. Ымыльо галгаргыт тэӈэмӈынчичьэтэ нэнаёӄэнат.

Икычурэльын лыгэн ёнэн ӄэплычыку, Кулючильын-ым лыгэноратвавнэн рычичьэтык, этаны-ым нымэччичевӄин, э'квырга-ым панэна рычикуплыткук ытлён ёнэн.

Ӈэвысӄэтэ эмӄынтипык нэнэвъянватӄэн ӄэпыл, э'квырга-ым панэна люнчичевэ итгъи. Плыткук ӄэпыл ӈэвысӄэтэ тантэнмыӈыӈӈонэн. Лыгэн-ым пэнинэмил ныӄэргатӄэн. Ынраӄ-ым мыркотаагнэн ынкъам люур ӄалетлы мэмлыӈӄачагты кавральатгъэ. Ӈэвысӄэтэ кээльэннин ынкъам люур рыркайӈын льунин, Икычурэльын а'йӈавъё мэмлепы пинтыӄэтгъи ынкъам ӄэпыл ӈэвысӄэтык рээн титӄэннин ынкъам яраӄачагты эквэтгъи.

- А'мын чеӈэр кынмал мытрэтын, кынмал ӈэву мынылгын. Игыр гынык ӄээӄын ранымытвагъа, ынӄорыӈ-ым гымнан тыранрагтанӈын, - ивнин Кулючильэ Икычурэльын.

Ӄээӄын вак Кулючильэ ӈэвысӄэт рырагтаннэн. Ынраӄ-ым рыӄысӄычевнин. Ӄол рыннин Икычурэльэ ытля ивнин:

- Ытлён вай антыёка мытытваркын, опопы мачынан ӄынмыгын ӈэвысӄэт, ынан тырэнэюӈын.

Ӈэвысӄэт тъылыӈӈогъэ ынкъам авынранмалявӈэты Кулючильэ въигъи. Кулючильэ роратвавнэн амайынляка, вытку ытльа э'йӈэвыплыткук майынлянэн.

- Ик ытлён, нэвысӄэт майынлянэн Кулючильэ, вай-ым тыгтыркын, - ытля ивнин Икычурэльэ.

Аплёратвака расӄыткын пэглягъэ ынкъам ытля ӈаргынойпы эккэтэ ивнин:

- Ытлён вай эчеӈыттэткэ, тынатвыркын.

- А'тав лыгэӄылпэ ӄынлыгэтгын.

Лыгэн эвыр тылгымич ӈэвысӄэт ӄынур пэнин нэчьэттылеӄин. Эвыр тылгыгъи ивырвитэ рывакъоӈаннэн. Эвын-ым лыгэн ытри тагнымытваӈӈогъат, ӄол–ым энаальын ныӈаквъэтваӄэн.

РЪАВӃЛЯВЫЛ (гатвылен Нотагыргына, ным. Анадырь)

Энмэн тэленъеп ганымытвален ръэвӈыттыльын ынкъам ынин ӈэвъэн эвыт ыргинэт мигчитльэт. Мигчитльэт йъарат а'ткэгма нытваӄэнат, ныгытъэтӄинэт чама эвиръыкэ нытваӄэнат.

Ӄол итгъи ӈэвъэн ръэвӈыттыльин кымиӈэтгъи, ынан йытонэн ӈинӄэй. Ынан тэйкынин ыныкагты ӄавъелёолгын, ымыӈ ынкы нэнанлыватӄэн нэнэны.

А'мын-ым ӈинӄэйӄэй таӈамӄынэргатык нымэйӈэтӄин. Ытльата амӄынэргатык амэтчыӈ вальыт выквыт нинэривлыӄинэт кымэӈэты. Ӈинӄэй ӄонпы нилюльэтӄин. Ӄынвэр гэлгикэлгутвилин. Ӄол итгъи экык ӈытогъэ. Льунинэт энаальыт мэмылёльыт.

- Вэчьым мынъытормэмылытъолёмык, - ынан ивнин ытлыгын, - вэлчиин энаальыт гамэмылёленат.

- Вынэ ӄыгтыгыткы мэмыл, мэмылытъолёльыморэ, - ръэвӈыттыльэ ивнин а'ачек.

Экык ӄытгъи ынпыначгыӄаеты ынкъам, ынык пыкирык, ынпыначгыӄай ивнин а'ачека:

- Морыкагты ӄынльэтэтгын мэмыл.

Ынӈин ивыплыткук, ытлён рагтыгъэ.

- Э'тки ынпыначгыӄая люнйыле инэнтыгъи мэмыл, - а'ачека, ярак пыкирык, ивнин ытлыгын.

Ӄынвэр нэмэ пытӄылӄытгъи ынпыначгыӄаеты. Ӈэнри тыляма, ынан пиринин оттылгын ӄэӈунэӈэмил мэйӈэльын.

Ынпыначгыӄая льунин ръэвӈыттыльын готтыма тылельын ынкъам ягнанэн. Ынпыначгыӄай ынӄэната кыпчевынэн. Ынпыначгыӄай мигчитльу нъэлгъи. Ванэван ыргынан ынпыначгын ы'нынтэӈычьэвын.

- Миӈкри ытлён мытритыркын? – икутъэр гивиӈит галяк ынпыначга пынлёнэн ӈэвъэн.

- Вайыӈкы варкын ынпыӈэвӄэй, а'тав ынӄэн ынпыӈэвӄэй мынымӈылёсӄэвын, - татлыгнэн ынпыӈэвӄэе.

Ынпыначга ӈэвъэн тыӈивынин ынпыӈавӄаеты. Ынкы пыкирык ӈэвысӄэтэ ынпыӈэвӄэй ивнин:

- Колё а'мын миӈкри ӄынтыгын мургин ӄлявыл, ӄонпыӈ мури нэнтэвиминӈэтыркынимык, рыпэт мигчирэтыльэтык лылет челгыръогъат.

Люур ӄлявыл, ръэвытъулюплыткук, йылӄэтгъи. Кыевык ынан льунин тиркытир, чекыяак ӄэргатыльын. Аны ынан тиркытир гарайъонлен ынкъам вытку ӈэнку пыкирык гэйылӄэтлин. Вытку ӈыроӄавык кивык ытлён кыеквъи. Кыевык ынан льунин чымче яраӈы, ынкы нынымытваӄэн ынпыӈэвӄэй. Йылӄыплыткук, а'ачек гэлгирултывилин.

Ынпыӈэвӄэе янор тъэръэв нэнанӄамэтвавӄэн ынкъам тыленымкэвэ тэйӈэт нинэнтыӄин.

- Гыт аӈӄачормэты ӄылӄытги ынкъам ынкы ӄыйылӄэтги, - тэгмэлевыльын а'ачек ынпыӈэвӄэе ивнин.

- Эргатык инъэ ынӈэ этлепкэ, вытку гымнан тыръэйӈэквыт, вытку ынкы ӄытлепги. Итык рэтлепгъэ еп гымнан э'йӈэвкэ, ӄырым гыт ярак ӄыпкирги, - рымагтэты нэнанвэтгаатӄэн ынпыӈэвӄэе.

А'ачек атчьатгъэ. Ынан рэтыӈ нинэльуӄинэт таӈамалваӈ вальыт кэльэт, чама ӄынур ытлён нэрэтӄин энмэпы ынкъам мэмлыткынык нирӄин. Вачаӄ ванэван ытлён нытлепын. Вытку пытӄыӈанэнӄач ытлён ынпыӈэвӄэе э'йӈэвнин. Ынкы вытку ӄлявыл лылепгъи ынкъам эвын ӄытлыги ярак нытваӄэн.

Ынӈин а'ачек тэрмэчьыӈыльын гэтэнымчевӈылин ынпыӈэвӄэе.

ЭЛЕГЫТЪЭТЫЛЬЫТ (гатвылен Т. Тымӈэтына, ным. Анадырь)

Энмэн амӈъочьэн рагэнэвӄай анольатынвык нытваӄэн. Ытри таӈымаляӈэт гэгытъэтлинэт, миӈкри ӄун тэӈэнныкэ гатвален. Ымыӈ эмкытэ ыннэнъют ынныт ныкваӄэнат. Мыграгэнэва нынтъэрылтэвӄинэт ыннэнъюӄэгти ынныт.

Ӄынвэр эгынтогъэ. Энмэч рэмкыт вылгыӄаанматыӈӈогъат. Ымыльо рагэнэвкэнат вылгыӄаанматыльэты эквэтгъэт. Ытръэч ынпыначгын ӈирэнӈээккэльын ярак гапэлятлен.

Ынпыначга ӄонпыӈ гиӈыт етъаӈ нинэнтыӄинэт. Ӄол итгъэт инъэ кыеквъэт. Нылгитымгэтӄин. Люур ынпыначга, аӈӄачормык вакъотвальа, валёмнэн выргыргын ынкъам рыров ынкы увпэральын, ӄынур пыгыпгэтыльын, чама ынныт йъэтылельыт льоӈӈонэнат.

Ынпыначга лыгэӄылпэ гиӈыт рывнинэт. Колё аны ыннээн ныквальатӄэн. Ынпыначга э'йӈэвнинэт ӈээккэт. Аны колё ыннээн ныйпэльэтӄин, ымыӈ ванэван ы'нынрэӄэвын.

Таӈымъылёӈэт элпъикэ ыннээн гэлелин ынкъам ымъылёӈэт энвилкэ, апаӈъэвӈытока гэгиӈыткулинэт ӈыроргарэ. Вулӄытвик нэмыӄэй ыннээн тэлпыгъи, ӄытлыги-ым таӈӄонпыӈ галягъэ.

Ынкы вулӄытвик лыгэн атчьатгъат, миӈкри ӄун тылек галвавыӈӈоленат. Вытку эргатык ыннээн нэнмигчирэвын, лыгэн нынкыквавӄэнат чама нулювӄинэт.

Вылгыӄаанматыльэпы пыкиргъэт энаальыт, эвын ынпыначгын гэтэнныӈлин, рыпэт кытвыл вальыт милӄыт гэнаймэленат.

Вытку вылыӈок ынпыначга тэвъэл эвыр вичыннээн тэйвыгнин гамгараткогты. Ытръэч ӈирэӄ нымэйыӈӄинэт улювыт лёӈытва рыннинэт, ынӄэнат ынпыначга нэвлятэты нэнарагтаӈӄэнат.

Титэ моолӄытынвэпы нивлевыпкиргъэт, эвын энмэч эчгитэйӈэткэ нынъэлӄинэт. Этляӄ ынпыначга энаальыт ивнинэт:

- А'тав аны анольатынвэты мынылӄынмык, юрэӄ ръэнутӄэгти мынъыльуркынэт.

- Ытръэч-ым ӈэнку ръэнутэт танлёмпэлята мытынтынэт, - энаальыт нытатлыӈыткоӄэнат ынпыначгэты.

- Вынэ энмэч а'тав мынтэнмавыркын, ӄорвамготгытык.

Эквэтгъэт анольатынвэты. Ӈэнку пыкирык ынпыначга ӄол улюв рыкалыровнэн ынкъам рывэнтэтийгут рыннин.

Нэвэнтэтын улюв. Колё аны лыгэн турынныгинив улюгчыку нытваӄэнат, миӈкри ӄун тымъёттэ эвын эгынток. Ӄол улюв ынпыначга рывэнтэннин ынкъам тэйвыгнин вытку анольатынвык тылек.

Ы'ТТЪЫТ (гатвылен Т. Тымӈэтына, ным. Анадырь)

Нивӄинэт, энмэн тэленъеп ымыӈ ы'ттъыт нывэтгавӄэнат. Ытръэч ытри рыгэргэвык авэтгавка гэнъэтлинэт. Ынӄэн ынӈин гатвален.

Ганымытваленат ӈирэӄ ы'ттъыт ынкъам ытри амалваӈ вальык о'равэтльак ганымытваленат. Ӄол нылгинытэӈӄин о'равэтльан ы'ттъэты. Ӄутынэ-ым чиниткин ы'ттъын нэналпынрыӄэн роолӄыля, ынӄорыӈ-ым ниниткэӄинэт роолӄылтэ чама-ым тымӈэмэӈкы нэнаркыпчевыӄэн.

Ӄол итгъэт ӈирэӄ ы'ттъыт умэкэтгъэт райвачыӈкы а'ӄао'равэтльак ынкъам таӈэтынвыльын ӄульиттъэ пынлёнэн:

- А'мын гыт миӈкри нытвайгыт?

- Нылгинымэльэв нытвайгым. Гыт-ым миӈкри нытвайгыт? – нэмыӄэй ынан пынлёнэн тумгытум.

- Э'тки а'ткэгма нытвайгым. Гымнин этын лыгъэтки, гым ынан нэналпынрыӄэн тэйӈэтэ, ынӄорыӈ-ым ниниткэӄинэт ынкъам нэнаркыпчевыӄэн тымӈэмэӈкы. Ивкэӄун вай левыт ӄыгитэгын тынотэты вальын.

О'равэтльата валёмнэнат вэтгавыльыт итчерэйилытэ ынкъам патгыргэпы гитэнинэт. Эвын-ым ы'ттъыт нывэтгавӄэнат. О'равэтльата анӈэнагты ивнинэт:

- А'мын йылгатымӈэтвакыльэнат нывэтгавӄэнат, вэлер-ым э'ӄэйилетыркыт.

Ы'ттъыт нотагты ръилегъэт. Оратвак, таӈъоравэтльэн ы'ттъын пыкиргъи, ытръэч-ым авэтгавка гэнъэтлин. Ӄол ы'ттъын ӄонпыӈ гатымӈэвлен.

Ынӈин ы'ттъын авэтгавкыльо гэнъэллин, ытръэч-ым вэнлыги ныгыттэӄин.

РЫРКАТ ЫНКЪАМ ЧАВЧЫВ (гатвылен Антылына, совхоз «Канчаланкэн»)

Энмэн-ым ӄол гитлин лыгэмайӈычавчыв гакалыролен айванальэты, иӈӄун ынин ӈэлвыл аръаля нымкыӄин, рыпэт ръоравагтэлма ӄэюут ынкъам рэквытти а'йӈама вэтгавыльыт а'ӄавалёмыӈ.

Айванальа тэгнунтымъэв палёмтэлнэн чавчыв вэтгавыльын ынкъам ымыӈ ванэван рэӄын нивнин, лыгэн авъеткынка нытваӄэн.

Чавчывата эргыльа айванальын ачыгнэн ӈалвыльэты. Ытри ӄытгъэт ӈалвыльэты.

А'мын ӈэлвыл нэнвэгтилетын. Аны колё мэйӈыӈэлвыльыкин ӄэюут ынкъам рэквытти гъэйӈэлинэт, рыпэт нутэнут гурвэлетлин. Э'квырга-ым чавчыв ытри айванальын мэлпэнинэмил нывэтгавӄэнат, мэчичьу айванальын нытэнӈыткуӄин.

Айванальа чавчыв нэмыӄэй рэмкичийгут рыннин.

Ӄолетъылё чавчыв рэмкичигъи айванальэты. Тэӈӄэмиплыткук, айванальа чавчыв ивнин:

- Моргынан мытрапэнрыӈын рыркаровтыт, ӄырым этыӈан нъылымӈэнан, чама гымык ӈэлвыльин э'йӈэн нъывалёмын?

Чавчыв элкыгъи рыркапэнратыльык рээн.

Ыныкит найъон рыркаровтын, колё аны рыркы гъэйӈэлин, рыпэт чавчыв эвилюкэ гэнъэтлин.

- Колёмэй ипэ гыт гачавчывавэгыт, - ытръэч ынӈин иквъи чавчыв.

ТЭЛЕНЪЕПКИН ӇЪОЧЬЭН ЛЫМӇЫЛТЭ

МУТЛЮВЙИ (гатвылен Тэгрэлӄутынэ, ным. Аккани)

Энмэн тэленъеп нымнымык Пынаквын мачрыров нымтэгнык ганымытвален ейвэлӄэй гачакэтта, ытръэттэгын ӈъочьыт, рыпэт-ым тэӈэмӄэвииръэ нынымытваӄэнат.

Ӄол гитлин таӈымльаляӈэт гаёа'тлен. Ӄынвэр таӈымыльо гагытъатыӈӈоленат. Амынан ы'ттъыёральын ванэван нытгытъэтгъэн.

Ӄол итгъи ёо'мачы, миӈкри вай тэнмавыӈӈогъэ Мутлювйи (ынӈин нъэйӈэвӄин ейвэл).

- Ынӈатал ёо'мачы миӈкри тэнмавыркын, лыгэнитык рэӄитувъигъэ, - чакэтта нинивӄин тэнмавыльын Мутлювйи.

- Вынэ рэӄыркын, ынӈэ гым энанъотавка, гымнан кымиӈын тылӄыриркын, - а'ӄоча таткыгнэн чакыгэт Мутлювйинэ.

Мутлювйи ӈытогъэ. Лыгэн айгыпы эквэтгъи. Авынтыляма ӄынвэр эвиръыт гылгэпы ӄэтыӈӈогъат. Мутлювйи пэлӄынтэтгъи. Еп ярак рыров гыткат пэрӄыӈӈогъат, ынан чакыгэт а'йӈавыӈӈонэн. Чакэтта ӄэтувъэӈӈольын ярагты э'мэннин. Вачаӄ эмчекыльин, ӄол итгъи нэмэ тэнмавыӈӈогъэ нотагты. Нэмэ чит чакэтта ръотавнэн. Миӈкри-ым ӄырым нывалёмгъан. Нэмэ лыгэн айгыпы тыляӈӈогъэ. Ӄынвэр ынан кытийгын рымагтынэн. Наӄамлым-ым ӈэнку нылгитымгэтӄин. Ынан льунинэт ярат. Рэнмырилти яракэн мачгыргол нытваӄэнат. Мутлювйи тытлыгъет вэтчагъэ, ытлён ванэван ы'нльугъэн, эвытрыкэ гэнъэтлин. Ынӄэн нымным рэккэӈин.

- Кита ӄинэйылги пынлётконаӈ, - раккаӈынпыначгын иквъи томыкы.

Ынпыначгэты нэйылын пыглылявыт. Ынпыначгын пынлёткоӈӈогъэ, маӈэнӄача рай варкын нымным Пынаквын.

Мутлювйинэ кэӈунэӈэтэ энатрынэн пыглылявыт. Пыглылявыт паагъэ илюльэтык. Ынпыначга ринтысӄивнин пыглылявыт ынкъам тумгыт ивнинэт:

- Элвэльин пынлётконаӈ ӄинэйылгытык, ӈотӄэн итык гъыръытвилин.

Ыныкы нэйылын имчьэчугнэлгын, гэлевтылин. Нэмэ ынпыначгын пынлёткоӈӈогъэ. Эчги нэлёльыӈӈоӄэн имчьэчугнэлгын, Мутлювйинэ кэӈунэӈэтэ нинэтэнгээрэӈӄин, ынкъам ныпааӄэн илюльэтык. Ынпыначгын лываквъэ пынлёткок.

Ы'ттъычгын, тытлык ӄача готытвальын, Пынаквыӈӄачагты нытэгъеӈӄин. Ӄынвэр ы'ттъын инэнлыпъэтгъи ынкъам Пынаквынвэты эквэтгъи. Нэмыӄэй Мутлювйи гагчыръогъэ яраӈӄачеты. Пыкиринэӈу ы'ттъэ валӄарат нэнаранӄаплеттавӈыӄэнат.

Ытлён моогъэ кэтэм Мутлювйин валӄарайпы, ытръэч лывавнэн рыпэӄэттавкы. Ытръэч ы'ттъыёлран рыпэӄэттавнэн ынкъам ыннэн о'равэтльан рунин.

Мутлювйин ричитык нытваӄэн ваӈӄытэн мэмылӄай. Мутлювйинэ гуннин ы'ттъычгын. Ваӈӄытмэмылӄаен яальыпъыт чекыяа нилюльэтӄинэт, наӄам колё лыляйӈыт нымэйыӈӄинэт.

Ы'ттъыръэтгыпыльыт пыкиргъэт. Ытръэч ы'ттъын айылго нылгыӄин пирик, миӈкри ӄун айылгэты вальа гэкгутлин. Ӄынвэт Мутлювйи тытлыӈаргынойпы нъэйӈэквъэн:

- Мутлюв, аны ы'ттъын мургин ӄыйылгын.

- Вынэ ӄырым, иа'м торгынан гэнӈивылин, нэмыӄэй гымнан выёльо тырэлгыӈын.

- Вынэ ынан гыт ӄэӈэӈытвиги.

- Вынэ гым ымы ынӈин эӈэӈыльигым.

- Наӄам-ым ӄыгынникутвиги.

- Эвын гым ныгынникуйгым чинит.

- Вынэ эвыт выёльэты гыт рэтэгъеӈыркын, моргынан гаймаӈэн гыт эккэтэ мытралпынрыгыт.

- Янор, ӄырэтгыткы, юрэӄ ринэтэмъюӈӈытык.

Ӈинӄэй нэрэтын, вытку ынкы ы'ттъын йылнин, ытръэч ивнинэт:

- Ыныкит рантаглянӈыткы ӈинӄэй, гымнан вэнлыги лымынкы вальыторэ тырэльуӈытык, ымыӈ нутэсӄычыку, ынӈатал ынкы тырэлгунмэтйиӈытык.

Рэккэӈыт эквэтгъэт. Ытръэч аплёратвака ӈинӄэй эквэтгъи.

- Колё а'мын нэтэмъюӈгым.

Еп ынӈин эвма, Мутлювйин чакыгэт эрымкатыӈӈогъэ ынкъам эвыр пэтле йытонэн рэккэӈин ӈинӄэй, ытръэч лыгэн о'равэтльан. Ытлён нэтэнынныӈын Тайкыгыргыно.

Мутлювйинэ нинэныгъюлевӄин мыргогыркэк Тайкыгыргын. Ӄол рыннин Тайкыгыргына Мутлювйи ивнин:

- Мутлюв, ивкэ лымӈэ мынмыргогыркэсӄэвмык.

Ытри эквэтгъэт. Лыгэн тымӈаӈӄачормык и'нныпъин ръылинин ынкъам рыкавральавыӈӈонэн, ӄынур мыргогыркэма. Колё нымкыӄин мырголгын йытольаннэн, ынӄоры йытонэн унъэл. Ынӄоры Тайкыгыргын нымнымэты рэчейвыткуӈгъи. Ытлыгын вэтгыры вагъэ, ытръэч ивнин:

- Гынан ричит ӄынлейвыркын ынкъам кэӈунэӈ. Эвыр ранӄамэтвавӈык, гынан ӈыроӄ ръэвин рычгытъымыт ӄынуркынэт, ыргынан ӈирэют нынуӄинэт, эвыр тэнильуткуӈийгут рытык – ынӈэ э'нӄэткэ.

Ӄлявыл эквэтгъи. Нымнымык пыкиргъэт. Чаёкво нантэмавынат эмӈирэют ръэвин рылгыт, Тайкыгыргына йынаннэн ӈыроӄав.

Вулӄытвик авынральын ильуткугъи ынкъам, плыткук, тэнильуткуӈийгут рыннин Тайкыгыргын. Ынан чит ивнин, энмэн ытлён эӈэӈкыльин, ынӄэната-ым ӄырыл нильуткун, ытръэч ӄутынэ ивнин:

- Ӄырым эӈэӈкэ ӄытвагэ, миӈкри ӄун гыт Мутлювйийгыт эккэйгыт, ынӄэната гыт а'ӄакытгылгавыӈ.

Тайкыгыргын эльоткомгогъэ. Авынэльоткома яраӈы гырголятгъэ ынкъам эквэтгъи Тайкыгыргына яраӈӄачагты. Вытку титэ ильуткульыннывилийгут итгъи, вытку ынкы паагъэ.

Эргатык ытлён рагтыгъэ, колё ынӈатал ръэвытъуле гагновлен, рыпэт ыргин яраӄай гарыквытыӈӈолен. Ытри тумык рээн мэчынкы тайӈатгыпы ваӈӈогъат.

Ӄол нэмэ итгъи ынроӄ ӄоленымэты рэрэмкичиӈгъи Тайкыгыргын. Ынкы Мутлювйинэ ивнин экык:

- Ынӈатал-ым вэчьым игыт гыт ӄырым ӄинъэтэтгъи, ӈэнкукин эӈэӈыл'ын ӈыронъягрылга нычаёкватӄэн.

- Вынэ а'тав мытантэнмыӈатык, эвын-ым миӈкри мытритыркын.

Вынэ ӄлявылӄай эквэтгъи ӄоленымэты. Ынкы пыкирык ытлён лыгивэймэну нылгыӄин, миӈкри ытлён Мутлювйин экык. Чаёкво нэнэймэвынэт ӈыроёт ръэвин егрылгыт. Тайкыгыргына йынаннэн ӈыраӄав.

А'мын вулӄытвик авынральын райвэчанӈыгъэ. Ынан айвэчатынво а'йӈавыӈӈонэн Тайкыгыргын.

- Вынэ гым ильуткукыльигым, - нинивӄин авынральын Тайкыгыргына.

- Вынэ ӄырым ильуткутвикэ ӄитги, миӈкри ӄун гыт Мутлювйийгыт эккэйгыт, - нытъивычьэтӄин авынральын.

Нэмэ ӄол рыннин рэлку вальын Мутлювйи Тайкыгыргына ивнин:

- Ивкэ миӈкри гым мынымгилиркын.

- Аӈӄачормык варкын ытръэттэгын эӈэӈыльын. Ӈэнрилы ӄылӄытги, ынин варкын ӈэвъэн, ныгтиӈӄин. Ынӄэн-ым ӄыгтыгын. Нэрэтэнильуткуӈгыт, таӈымныкэрэт ӄильуткуги. Эчги ымыльо рэйылӄэнӈыт, ӈэвысӄэт ӄыпиригын ынкъам авынэльоткома ӄыриӈэги. Гынонаӈӄак варкын выквылгын, ынӄэн киквын ӄинэвинрэтги, ынан эплеэн миӈкри ритгъэ.

Тайкыгыргын эквэтгъи. Ӈэнку пыкитльэн колё вэймэну нылгыӄин, наӄам мэӈко ыргынан лыги нылгыӄин ымыӈ нынны, эвыр иӈӄун ытлён раккаӈгыпы эткаё.

Вулӄытвик Тайкыгыргын нэтэнильуткуӈӄин. Аны гильуткулин, наӄам йылӄэтыльыт нэнанъотавӄэнат, иӈӄун ытлён ӄонпы ы'ночыркын. Ӄынвэт ымыльо йылӄэтгъэт, лывавыӈӈонэнат очыткойгот рытык. Ынкы ынан пиринин ӈэвысӄэт ынкъам рэквэтэннин. Гынонаӈӄакэн выквын найъон эвын гэргыръонтатлен.

- Ӄинэвинрэтги, выквэгыт, ивнин Тайкыгыргына выквылгын.

Ӄалвэтчальын чыӈатгъэ ынкъам Тайкыгыргын ытри ӈэвысӄэт ынкэчыку рэсӄиквъэт, наӄам ӄалвэтчальын ымӈытатгъэ.

Аӈӄарочыӈкэн эӈэӈыльэ тыӈивынинэт лыпъэт (галгат), иӈӄун инэнгынтэвэтыльын ы'ныркылельэтын ынкъам ы'нрэтын. Лыпъэтэ ӄалвэтчальын найъон. Аны гэрэнчимэвӈылин ӄалвэтчальын. Нэтэгмэтэвын рычимэвкы. Ӄынвэр ынӈин нэнэквэтэвын, лыгэн нагточгатын мэйӈытытэӈэт. Э'квырга-ым аплёратвака, нэнэрэтын ынкъам напэлягъан, этынвэты пынлёсӄэквъат.

Пынлёсӄэвтыляма ытри ярагты эквэтгъэт, Тайкыгыргын ынкъам ӈэвысӄэт пыкиргъэт ярак. Ытри ынӈин нымытваӈӈогъат.

- Эвыр яральыт рэрэльуӈыркынэт, опопы мури ӈэнри мынъялгынмык, - Тайкыгыргын Мутлювйинэ ивнин. Эвыр ынкы ытри эквэтгъэт, валӄараӄай чиниткин напэлягъан. Ытри пыкиргъэт эвын рэккэӈыт гэйылӄэтлинэт. Лыгэн ытри ӈуткэчыку рылгъат ынкъам ынкы ваӈӈогъат. Эргатык кыевык Тайкыгыргын Мутлювйинэ ивнин:

- Энаальыт ӄийъогынат, ӄынӄукильэвысӄиквынэт, ӄиквынэт иӈӄун мури ӈутку гэнъэлмури.

Тайкыгыргын энаальэты ӄытгъи. Ытлён рэсӄивыльын нэрымъэйӈэн ынкъам нэлкылын, иӈӄун ынӄэн ыргин экык.

- Како а'мын етгъи. Э'ми тумгыт, гэръэлинэт, иа'м амгынан етгъи?

- Вынэ нымэлӄинэт, энмэч нэмыӄэй ӈутку варкыт.

- А'мын рэӄулымӈэ. Вынэ ӄиквын, иӈӄун ытлён мурык нымык инэнлельу нынъэлын, - раккаӈынпыначга ивнин Тайкыгыргын.

- Энмэч гыт ӈутиннымык инэнлельу нырэтчыӈигыт, - ивнин Мутлювйи Тайкыгыргына.

Ытлён вэтгыры вагъэ ынкъам ымыльо энаальыт румэкэвнинэт, умэкэтыльыт ивнинэт:

- Ӈоткатагнэпы игыр ымыльоморэ тэӈэмгынникэ мытрэтэйӈэтыркын, ратанӈавӈэн о'равэтльата тэйӈэтык. Ыныкит авалёмка ритыркынитык ынӈатал-ым тырунмэтйинтык. Ынӄэнат вэтгавыт ӄонпы лыги ӄылгыркыниткы.

А'мын рэккэӈымкын аӈӄагыннэкгэлеӈӈогъат, чама нылвэгилиӄинэт. Э'квырга-ым ӄол нитӄинэт нытэгъеӈӄинэт о'равэтльатъолеты, ынӄэната ӄол нэнтын Мутлювйи нивын:

- Ивкэ ӄунэче ӄытрилыткуги, мынъырэльуӈын мургин тэйӈэт. Ынан мури пэтле мытрарагтыгъа.

- Эвыр йъарат тэгъеӈкы , ӄэнарэргытык, эченур ынӈэ ӈотэнваратэты, а'ӄальываратгыпы ӄылейвытык.

Рэккэӈыт эквэтгъэт. Эвыр пэтле пыкиргъэт, колё нэныпкирэтын нымкыӄин о'равэтльаӄай. Мутлювйинэ гитэсӄивнинэт, люур-ым алкылыӈӈонэнат ымыӈ Пынаквыльыт. Ынкы ынан ивнинэт:

- Колё а'мын ынӄэнат ӄытрилгыткы, ынӈатал авалёмкыльыторэ, алымыӈ тивтык, ынӈэ энрэӄэвкэ чымчекинэт вараттэ. Игыт тури лымӈэ мытрилтык. Ӈоткатагнэпы мурыгмил ратайӈатыӈӈотык эмгынникэ.

Ынкатагнэпы рэккэӈыт оча рытчынинэт ынкъам рытайӈатыӈӈонэнат эмгынникэ. Паагъат о'равэтльагэлек.

AМЫРГЫНАН ПЭЛЯТЫЛЬЫТ (гатвылен Элгорына, ным. Нешкан)

Энмэн гатваленат рагэнэвӄагтэ. А'мын-ым ымыльо ынкэкинэт гэвъиткулинэт, ытръэч ӈирэӄ гэгнулинэт: ынпыӈэвӄэй ынкъам ӈинӄэйӄэй.

Ӄынвэр ытри тэӈуйӈэ этэйӈэткэ нъэлгъэт, наӄам миӈкри нитынэт – нырулӄинэт. Ытри увэрак нъывэткутэ ныӄамэтваӄэнат, ӄынвэр-ым ымы нъывэт тэлпыгъэт. Вачаӄ панэна ӈинӄэй ынпыӈавэты нъывапоянтайгот нитӄин.

Ӄол итгъи ӈаргыновты ӈытогъэ ӈинӄэйӄэй ынкъам льунин ӄлявыл инэйпэльын тэйӈэтэ.

- Ынӈэ эпэӄэй ивкэ, - ӄлявыля ивнин ӈинӄэй.

Нэмэ ынкы энайпаӈӈогъэ кимитъэ, ӄээӄын вак ӈинӄэй ӄлявыля ивнин:

- Ӄырэсӄикви ынкъам эпэӄэй ӄиквын, иӈӄун нэмэ ытлён увэрагты ныпоянтагъан.

- Ивкэ нэмэ, эпэӄэй, увэрагты ӄыпоянтагэ, - ивнин ӈинӄэе ынпыӈэвӄэй.

- Ытлён рэӄэ мылпынрыгыт, тэӈуйӈэ нъэлгъэт увэрат.

Лыгэӄраӄо нинэлгыӄин ӈинӄэе ӈэвмиргын тыӈивык, ынкъам ӄынвэр валёмгъэ: увэрагты ытлён ӄытгъи. Эчги увэрак рэсӄиквъи, ынпыӈэвӄэе льунинэт: эвын таӈымыльо яӈат гэтэнйыръэтлинэт тэйӈэтэ. Аны амъаӄакоргава ынпыӈэвӄэй гэлгиӄулильыръулин. Эвыр ынкы ӈинӄэй ивнин, иӈӄун ытлён ныӄамэтвагъан. Аны колё гаӄамэтваленат, ынкатагнэпы ытри гапааленат гытъэтык.

ЫНПЫӇЭВ ЫНКЪАМ ЫНИН ЫТЛЫВЭ (гатвылен Тымӈэтына, ным. Анадырь, Тавайваам)

Энмэн ӄутти ганымытваленат гатлювъёта. Ытлывэ эвын а'ачеко гэнъэтлин. Ытръэч вапысӄатӄыльо. Ӈэвмиргын гэнпэвлин.

Ыргынан энаальо нылгыӄинэт мытлыӈэн йичьэмрэт, тэӈэмэккэльыт.

Ӄэйвэ а'ачек гэныннылин, ытръэч ванэван ныннэпы ы'нъэйӈэвын, лыгэн Вапырӄано нылгыӄин. Вапырӄы пэнин амынан ривыльын. Лыгэн-ым ытлён вэты ныӄитпыльэтӄин. Ытръэч пэнин рыгыткульэтыльын, миӈкри ӄун гальолӄылма гавапырӄатлен ымыӈ гэӄэймэтлин.

Рэвынвык пэтыранъёлгычыко нытъирэткуӄин. Эчги ныйылӄыӈӈоӄэн, пипиӄылгын почьачыкогты нырэсӄивӄин. Ӄынвэр а'ачек ӈынваӈэӈӈогъэ:

- Колё а'мын ӈотӄэн чыгычамачы рэсӄивыркын, ӄынвэр тырэнтъылевӈын.

- Вынэ чит-ым ытръэч гыныкы ейвэче ӈотӄорыӈ нылейвигым, - татлыгнэн пипиӄылгэ.

- Ытръэч-ым ӄун тычгычаркын ынкъам ынӄэната тэпылмэркитыркын.

- Вынэ ынӈэ эпылмэркитэ. Ынан гыт гымнан мэрынрэ тырэнмигчирэвыркынигыт. Ытръэч лыгэн ӄулвыркын, - ынӈин ивыплыткук, пипиӄылгын анны гэмигчитэтлин. Лыгэн рамонтатъё вапырӄалгын нинэнмылюӄин. Лыгипэтлеӄэй Вапырӄэн увик ныкыргэвӄин ынкъам ӈирэӄэвык кивык тэӈуйӈэ авапысӄака нъэлгъи.

Ӄолерэвынвэпы пыкирык, Вапырӄана ӈэвмиргын ивнин:

- Ытлён ынӄэн ынпэвыркын, ӄырым эвын ӄырагынрэтгэ. Лывавыӈӈок гымык эмиче раегрыӈӈогъа. А'тав аны энаальэты ӄыӈэвйисӄикви. Юрэӄ ӄол ӈэвысӄэт равалёмгъа. Наӄам энаальыт мэлмыгӈэвысӄэтыльыт.

Ӈэвмиргын ы'ттъыёлрагты ӄытгъи. Ынкы ымыльо ӈэвысӄэтти нынымытваӄэнат. Лыгэн ӄынур ыннэн нивӄинэт:

- Экыргагыргын, микынэ ынӄэн этынво нъылгынин вапысӄатӄыльо.

Ымыльо ӄутти ынӈин нивӄинэт ӄолеракэн ӈэвысӄэтти. Ытръэч яалральын ӈинчьэн ӈэвысӄэт ытлыгэты иквъи:

- Опопыӈ-ым а'тав мъэликэтык, мэӈӄо-ым таӈӄлявыл мынльун?

- Ынӈин, ӈээкык, этлы эчирмыӈэткыльин ынӈин вальэты о'равэтльагты. Ӄонырыӈ-ым Вапырӄы вэлер нырэнымӈыӄин.

- Итык эвын ӄол ӈэвысӄэт тынвэтгавын, - ивнин ӈэвмиргэ рагтык Вапырӄы.

Оратвак, пыкирык ӈавынрагтаткэн ы'лёӈэт, ӈэвмиргын Вапырӄана ивнин:

- А'тав гытамавэръыт ӄыгтогынат гымнин чама гынин. Ӈэвысӄэт мыныгтыгъан.

Ӈэвмиргын ӈавъанлыӄылеты э'мэннин орвыткынык. А'мын-ым авапысӄака нъэлык, чама таӈавэръэпык, Вапырӄы гэгтиӈэвлин.

Ярагты ӈэвъэнылӄыл нинъэмэтӄин. Аны наӄамлым ы'ттъыёлкэната э'ӄэтыльэ ӈавйъэлгытомгын рытэргава нынтыӄин э'ӈойпэвык, наӄам чама нинивӄин:

- У'рэгымнин ы'ттъыёлкэн Вапырӄы.

Вапырӄы ӈавтыӈгъэ, лыгэтаӈычьатыӈӈогъат нымытвак чама ытри ӈинӄэетыльэгъэт.

ВАЛВИЙӇЫН ЫНКЪАМ ЧЕЛГЫРЭӃОКАЛГЫН (гатвылен А. Ӄэргытваалына, ным. Анадырь)

Энмэн ганымытвален валвийӈын, наӄам вэты мыгӈинӄэгльэн. Валвийӈын ӄонпы лымынӄо нылейвыӄин, иӈӄун нытэйӈэтльунинэт чиниткинэт нэнэнэт.

Ӄол итгъи валвийӈын ваамэты ӄытгъи ынкъам льунин элӄэт (въиннымкын). Валвийӈын итчимтильын нылеӄин. Рынрынгиивнин энаальын челгырэӄокалгын:

- Колё, ельой, гыныгмич нэмэ миӈкы ынныльугъи? – пынлёнэн челгырэӄоката валвийӈын.

- Нэмъэм мэтъаӄытап рэнъэӄэрэвӈын, ынан эйвэтэ, - ивнин мычельэ челгырэӄокалгын.

- Мэвын ытлывъёӄагтэ ынӄэната нъэнӄэвынэт, - татлыӈыткогъэ рэӄокалгын.

- Вынэ наӄам-ым ӄылеркын вэнвыеквэ, ынан ӄытап рэльуӈын.

Рэӄокалгын вэнвыеквэ эквэтгъи ынкъам льунин вэлвин ӄытап. Янор ӈэнку рэӄокалгын ӄамэтвальатгъэ, ытръэч тъэрӄэгти гынульыт ынан рырагтаннэнат.

Нэмэ валвийӈын чемгъоӈӈогъэ: «Миӈкри мылӄытык, мэӈӄорыӈ мыпэчгарэрык?»

Валвийӈын вэтгатгъэ аӈӄагты ӄытынво. Ӈэнку пыкирык, ытлён левтыргыткугъи ынкъам рэрэннин мымлиӈын. Тъэмэтилгыгнин ынкъам танлёӈтаалгылята э'мэннин. Ярак пыкитык, эвын-ым а'матъё лыгэтчыӈ нъэлгъи. Рыпкирэннин ярак, эвын-ым онъалчыӈо гэнъэтлин. Нэмэ рэӄокалгын:

- Колё нэмэ мэӈӄо, ельой, пыкиргъи?

- Нэмъэм мэтъаӄытап гынан рэнъэӄэрэвӈын, ынан эйвэтэ, - вэлвэ ивнин.

- Мэвын-ым ӄэвииръэ ытлювъёӄагтэ нъэнӄэвынэт.

- Вынэ ӄылӄытги ӈэнрилы ынкъам ӈэнку пыкирык ӄылевтыргэтги, эвыр мымыл рэнэрэнӈын, ӄытъэмэтилгыӈгын эченур ынӈэ атаалгылятка пыкэттагнэты ярак.

Челгырэӄокалгын эквэтгъи аӈӄачормэты ынкъам ынкы пыкирык левтыргыткугъи. Мымыл рэрэннин ынкъам тъэмэтилгыгнин. Ярагты мымлийӈын нинъэмэтӄин. Тагмальатав нэнантаалгылявӄэн. Ӄынвэр мымыл гэтэӈилгыръулин чама ы'льыле чама ӄэтыквата. Рэӄокалгын мымыльэмэтильын пыкиргъи ярак.

Нэмэ валвийӈын чемгъоӈӈогъэ, миӈкри ныпилгыгилигъэн. Валвийӈын амноӈэты вэтгыратгъэ ӄытык. А'мын-ым ярайӈын льунин. Рыносӄык вакъогъэ, эвын-ым рэлку нытваӄэн ӈалвыльиӈын. Ӈавысӄатчыӈын нэнанвыльатӄэн. Валвийӈа ынанмыӄычьын ӄэюуӄэй чиӈкъэттывэнин ынкъам люур въигъи. Ӈэвысӄэтэ ӈаргыногты ринтысӄивнин ӄэюуӄэй. Валвийӈа эмтэйпынэн.

- Колё а'мын нэмэ гыт мэӈӄоры ӄытапльогъэ? – риӄукэтэ пынлёнэн.

- Нэмъэм игыт ынӈтал ӄылгэвалёмгэ, ыныкит ӈэнри рэлӄытгъэ, ӄычиӈкъэттывэгын ынанмыӄычьын ӄэюуӄэй.

Рэӄокалгын эквэтгъи. Яраӈы льук, рэӄокалгын расӄыткынэты ӄытгъи. Ӄалетлы лылепгъи ынкъам льунин ӈэлвыл. Ӈутку-ым ынин рапойгыӈ катгоӈ ваӈӈогъэ. Ынан ӄэюуӄэй люнчичевэ рыннин, ипэ-ым чымӈачгын. А'мын-ым ӈэвысӄэтэ пиринин чымӈачгын, ӈаргыногты ринтысӄивнин ынкъам ныӈынваӈэӄэн:

- Иа'м ӈотӄэнат въиткуркыт?

Челгырэӄоката тэйкынин имыт ынкъам ралӄонӈыӈӈогъэ, ытръэч-ым ӄутык нылвавӄэн, миӈкри колё нитчыӄин имыт. Ӄынвэр рэӄокалгын ралкогты мачпэлгыӄолеваӈэйпыгъэ:

- Ӈавол, ӄинэнлыӄутэтги!

- Ев-ев, мынлыӄутэтгыт, - ралкойпы татлыгнэн ӈэвысӄэтэ рэӄокалгын ынкъам ӈытогты рынрынин выквэпойгын:

- Чемэр ӈотӄэнына ӄаат нэнанмыткоӄэнат! – ынӈин эвма, ӈэвысӄэтэ кыпчевынэн рэӄокалгын.

Вытку кэгытрыплыткук, челгырэӄокалгын ярагты эквэтгъи ынӈин ымыӈ аймак пэлянэн.

Ынӈин амрапойгыӈа рэӄокалгын рулльу нъэлгъи.

НУТЭТЭГЫН ЫНКЪАМ ГАЛГАТ (турыльын лымӈыл. Гэкэлилин ынкъам гатвылен В. Ятгыргына)

Энмэн ганымытвален ынпыначгын Нутэтэгын. Ынин левыт лыплявтыльын, ӄынур ы'льыл. Ытръэч ытлён эвын колё пылчимгъульын. Ръэнут ынан ванэван нынъээ'внин ынкъам ытлён таӈэты нытваӄэн.

Ӄол гитлин гырокы колё галгэкытийгыръолен. Нутэтэгнынэ льунинэт ӈирэӄ галгат, айгыпы тылельыт, ытри тэӈыннэнилюк ныпилпынилюӄинэт, кытийга нъарэӄэнат тылельыт.

Ӄынвэр ӄол гатле лыгэн Нотатагныӈӄачеты чечьаратгъэ ынкъам ӄынур рыпыткавъё иргъи нутэсӄык.

Эвыр ынык яачыӈ тылетумгын ӄлеггатле нэмыӄэй ыныкы пэнрыгъэ.

Ӄутырык эвын-ым гиину нэнъытчынэт ынкъам эвыт ынкы нанъынмынат, ытръэч Нутэтэгнынэ йъэлыги ейвэчу рытчынинэт ынкъам рырагтаннэнат, энмэн тылек лывавыльыт мачыргынан ныпаӈъэвӈытонат.

Нутэтэгнынэ галгат таӈамтаӈэты нэнанӄамэтвавӄэнат, иӈӄун ытри эӄылпэ наройвавынат. Галгат Нутэтэгнынэ улвэквъэт, ынкы элеӈитгъэт. Гыръогъат. Нанчеӈӈытовынат ымыльо мытлыӈэн галгат.

Ӈаргарэты Нутэтэгнынэ тэгнымэльэв рытэнмавнэнат галгат, омнотагты ӄытыльыт.

Яврэна Нотатагнына пыкиргъэт ванэван ӈирэӄ галгат, ипэ-ым майӈыгачгамкыт, таӈымыльорык ныныпкирэтӄинэт газолотоленат чыгэгти. Ынӄэн-ым амкоргава Нотатагнына, миӈкри ӄун ытлён пылчимгъульын, ытлён галгата нытатлыӈӄэн.

Ынкатагнэпы галгат Нотатагнына ныетӄинэт ынкъам ванэван аммынга ныпкирынэт, наӄам аммыкыӈ нынъэлӄинэт. Ванэван ыргынан тымӈэчыгагтэ ы'нрэтынэт. Нырэтӄинэт золотольыт чыгэгти.

Ытръэч Нутэтэгын ванэван амынан нырагаймычьавын, ынан гаймычьын нинэниювӄин ымыльэты О'ратнотагты, иӈӄун У'рэтнутэнут этъо гаймычьыӈ нынъэлын.

Вэчьым калевэтгавыльыт энмэч чичеквъэт, иӈӄун Нутэтэгын - ынӄэн Чукотка мургин. Ӈирэӄ ы'ттъыёлкэнат галгат, ынӄэн гаймычьырэрыльыт, кэйвэ ытри янор нылвавӄэнат, э'квырга-ым Нутэтэгнынэ ырыкы ганкалыровлен гаймычьын. Мыкычьыт-ым галгат, - ынӄэн игыткинэт тараӈыльыт гаймычьынвык ынкъам пылвынтынтольыт, микырык нэйылыркын О'ратнотагты гаймычьын мурык Чукоткакэн.

Ӈотӄэн лымӈыл ытръэч мооян. Плытковач наратвыплыткоӈын яалтыӈарата.

ЕЙВЭЛ (гатвылен ынкъам гэкэлилин В. Ятгыргына)

Энмэн ӄол ейвэл ганымытвален, ӄонырыӈ-ым ванэван нынымытвагъан, лыгэн лымынӄоры нылейвыткуӄин. Ытръэттэгын ынӄэн ейвэл гэмымлынӈэлин, рыпэт татыӈгэтъянва ытлён гэтэныннынлин Мымлыну. Лымынкы ытлён рэсӄивыльын э'нӄу нылгыӄин, мымлымаро лыӈэ.

Ытръэч э'нӄу корыткольэты, ейвэл ӈытогты нытэргатӄэн. Нивӄин ытлён тэргатэты: «Мымлигым танлымынӄэнына э'нӄу лынъёйгым».

Ейвэл ынӈин ӄонпы гамганымгыпы нылейвыӄин, лымынкы ытлён ӄынур ы'ттъын, э'нӄу нылгыӄин. Ынраӄ рырэсӄивэтык ытлён лыгэн чоттагнык ныныткивэтӄин, миӈкыри ӄун рэнымлынӈэквъэ. Рыӄамэтвавык, ымыӈ рыровэты ринтэ нылпынрыӄэн тэйӈэтэ.

Нэмэ ӄол итгъи ӄулинымык пыкиргъи ынкъам яатрак рэсӄиквъи, миӈкри ынан лыги, иӈӄун ы'ттъыёлральыт ынӄэнат чавчыват, лыгэнитык ӄырым ы'нынрэсӄивэтын. Миӈкы гэрэсӄивлин Мымыл, ынкы нытваӄэн ынпыначгын ыннэнӈээккэльын. Рэсӄивыльын ралкойпы наваӈэйпын:

- Мэӈин?

- Гым, Мымлигым, - татлыӈыткогъэ Мымыл.

- Вынэ вай мури ныӄамэтваморэ, иа'м эрэсӄивкэ, омавысӄэвка?

- Ытръэч-ым гым Мымлигым, лымынӄо гым э'нӄу лынъёйгым, юрэӄ ымыӈ торгынан гым э'ӄу ринэлгыӈытык.

- Вынэ лыгэн ӄырэсӄикви, ӄомавысӄэквэ.

Мымыл рылгъэ. Тэӈвытку ёрочыкон льунин, рыпэт мэлекэвкитыльын, ымыӈ гыткат малтопылтатыльыт.

Нанӄамэтвавын Мымыл. Лыгэн ӄэмиплыткук Мымыл йылӄэтгъи. Йылӄъарэк галвавлен торомавыльын.

- Мури эккэкыльымури, мургин варкын амынан ӈээкык, ӈотӄэн-ым ейвэл ӄырымэн микынэ гыто лынъёлӄыл, эмрэӄу ӈотӄорыӈ ныляйвыӈӈогъан, ымыӈ моргынан эккэну таӈылгыӈ вальыӄай, - иквъи ӈавъанэты ынпыначгын.

- Гым ымыӈ вэтгыры тытваркын, ытръэч мургин ӈээкык рэӄын риквъэ, - ынпыӈэв татлыӈыткогъэ.

- Кынмэӈкырэ-ым нитгъэн Мымыл, мачынан мурык нытваркын, - нэмыӄэй иквъи ӈэвысӄэт.

Йылӄанма Мымыл, ынпыӈэвэ пэтавэръыт ы'вэӄучин етъаӈ рытчынинэт, иӈӄун кыевык Мымылынэ ныйпынэнат.

Ынпыначга кыевыльын Мымыл ивнин:

- Итык-ым эвыт э'нӄэткэ, мури гынык йылӄанма мывэтганмык, иӈӄун гыт ӄонпы мурык ӄытваркын, эмэлкэ эккэну мынылгыркынигыт.

- Вынэ итык э'ӄу элгыкэ, гым ӈутку тыратваркын, - коргавэты татлыӈыткогъэ Мымыл.

Ыныкит таӈыӈ нанавэръэпатын, Мымыл галгэтаӈпэрален. Эвын энаальэн ӈэвысӄэтэ эвынгитэтэ чычаткыната гэтчылин ӈэвысӄэт. Ӄонырыӈ-ым ымыӈ авынральэн ӈээкык линлиӈэ ролыӈ нинэнтыӄин ынкъам винвэӄину гэтаё энаальэн ӈэвысӄэтэ.

Амӄынэргатык ӈэвысӄэтин ы'лгыльатгыргын катгоӈ нынъэлӄин, ӄонырыӈ-ым Мымыл. Ӄынвэр ытри амкынмал ымыӈ оӈалыӈӈогъат.

Ӄынвэр Мымыл ӈавтыӈгъэ авынральык ӈээккэк. Лыгэтаӈычьыӈӈогъат нымытвак ынкъам ӈинӄэетыльэтгъэт.

ӃАЙМАЧИКЪАМ (гэкэлилин П. Йыӈэнлиӄэйынэ Рэнтэтгыпы)

Чавчывайӈын, гэӈэвмиргэ вальын, тэмпэнин ӄорак вальын. Нэмэ ӄолетъылё ытлён ӄорак нытваӄэн. Ыныкӄач нэвииӄин ӄол ӄораӈы. Тэвлягъэ. Люур рытэвлявнэн ӄоравэлёйпы нэнэнэӄэй. О'равэтльата лыгэн эвыт пиринин. Рырагтаннэн. Ӈавмэргыӄаеты йылнин, ивнин:

- Ӈотӄэн нэнэнэӄэй, ӄоравэлёйпы рэчгэттавъё, лыгэӄылпэ ӄынмэйӈэквын.

Энмэн рымайӈавыӈӈонэн. Амӄынэргатык ныёпатӄэн ӈинӄэй. Энмэч нинивӄин ӈэвмиргыӄэй:

- Еп эмэйӈэткэ?

Ӄынвэр нэнэнэӄэй алватэӈатыӈӈогъэ. Лыгэӄылпэ нымэйӈэтӄин. Ынӄо ӄорагты ӄол итгъи ӄытгъи, ынӄэн инэнмэйӈэвыльын ӄлявыл.

Тэргыльын ӄулиӄул валёмнэн. Эвыр ынкы ёпаннэн, о'раярайпы ӈэлвыл рыльэтэннин. Ӄытлыги гэтэӈыткулин яраӈы, ымы ынин ӈэвмиргыӄэй гэнулин. Нываӈэйпыръоӄэн, нинъэйӈэльэтӄин ынӄэн ӄлявыл инэнмэйӈэвыльын. Ӄынвэт ынин ӄораӈы инэнэрэтыльын нэнэнэк тымнэн. Ынӄэн рунин. Ӄээӄын нинъэйӈэльэтӄин ытлён:

- тыгытъэтыркын аны-ы!

Ӄынвэт таӈымыльэты ӈалвыльиӈын кунин.

Ынӄоры ӄлявылчыӈын аны гэгынтэвлин, наӄам нэнэнэӄэе кылельэннин. Ынӄэн лыгэн кэльэнэнэнэӄэй э'нӄэвкы нылвавӄэн. Этъым аны ӄлявыл нинъэв гатвален, ӄэлёӄ-ым ӈыроӄ ы'лёӈэттэ йъок нэналвавӄэн. Ӄынвэт-ым ӈан ынӄоры э'гъёмкык пыкиргъи, ынӄэн гынтэвыльын ӄлявыл. Ивнинэт ынӄэн и'гыт:

- Ивкэ ӄэнанатчыӈатгытык, рай кальанананайӈа инэркээльэтыркын.

Э'гъёта никвъэн:

- Вайыӈкы ӄынъэлги.

Нанатчыӈатын выквыӄачгыпгэӈкы.

Ынӄоры никвъэн:

- Тэӈынӈэ эрэӄыкэ, илюкэ ӄытваркын. Митъэлыги тэгнимъэв мутлымул рэйитыткугъэ – рэегтэлгъэ эвыр-ым нитъэв рэпыльыльэтгъэ – рэвъигъэ.

Ӄлявыл нъатчаӄэн, ытръэч мараквыргын нэнавалёмӄэн. Ӈаргын-ым наӄам пыкирыльын, тэлгэтыльын кальанананайӈын гэкэмлиллин э'гъёта. Гамаравленат ӈайгыточгык, мачгыргочаӈ выквык, миӈкы гатчылен ӄлявыл.

Тымъёт и'гыт лыгэн нинэтитӄэтӄинэт. Аны ынан нымкыӄин гэткулин. Вэнлыги-ым э'гъёта тыленручевэ нынтыӄин. Танлымынӄо нытыргуйвыӄин. Янот мынгыӄач нэткугъэн, ынӄо мыраӈӄачкэн гыткаӄач. Ӈырэпэтыльын кальанананайӈын аны вынэ гапэнрылен лымынӄо, ӄынвэт нанмын, натъайытчайвын. Тагнэмъавыйӈа пыльыльэтгъи мутлымул. Ӈытогъэ ӄлявыл выквыӄачгыпгыпы. Лылепыткугъи. Гэтъэттывилин э'гъён. Маравын гэтэӈъылытвилин. Ынкы льунин ытръэч тыргын ынкъам ы'ттъымин магчыӈын.

- Гок а'мын, таӈаӄаака инэтчыгъи чама таӈарака кальанананайӈа. А'мын-ым трэрэӄыгъэ?

Ынӄорыӈ никвъэн:

- Гыт лыгэн ӄэквэтги.

Ынӄэн о'равэтльан эквэтгъи ынкъам и'гу нъэлгъи. Наӄам лыгимэйӈыи'гу. И'гык рээн ваӈӈогъэ ынкъам лыгэтаӈычьыӈӈогъэ. Ӈирэӄ эвытлым ӈыроӄ гивиӈит галяк эмъинэ, эмэрмэтэ и'гэ эрмэну нэтчын.

ӃАЙМАНПЫНАЧГЫН (гэкэлилин Панантагравгыпы Йыӈэнлиӄэйынэ)

Мытлыӈэн ӈэвысӄэтти гуӈэтлинэт. Оӈалынвык нууркиӄинэт. Люуръым лыгэпэӈаръоӈӈогъэ. Эӄылпэ етъаӈ нъэлгъэт ратвынвы. Нылеӄинэт. Ванэван ымыӈ нутэнут нывытрэрын. Ӄынвэр люур нэльугъэн ууйъыӄэй. Ӄытлыги мылгыран.

Ынкэчыку нытваӄэн амынан вальын ынпыначгын. Энмэн Ӄайманпыначгын. Иа'м вай ытлён Ӄайманпыначго гэлгылин? Миӈкри ӄун ынин левыт гэӄэймэтлин.

Ынкыри пыкитчыӄиквъэт мытлыӈэн ӈэвысӄэтти. Нэгитэгъэн – мытив ыргин яраӈы. Эвын ынӄэн ныппылюӄин мылгыран, наӄам ынкачыкогты нымэйӈэтӄин. Тытыл наркыпчыткогъан. Ынпыначгын ӄулильэтгъи:

- Гок, микынти?

- Мури, - татлыӈыткогъат ӈэвысӄэтти.

Ынпыначгын иквъи:

- Вынэ ӄырэсӄиквытык. Лымӈъэм ӈот мэӈӄокэнаторэ?

Татлыгнэн ынпыначгын ӈэвысӄэтэ:

- Вынэ вай уӈэлыльымури. Наёо'ръомык.

Ынпыначгын иквъи:

- Вынэ виин ӈутку ӄытватык, юрэӄ эргатык рэмэлетгъэ. Энмэн ӄывитык, эченур амэвтыляйпы ӄувитык, ынӈэ гыргол йымэтвальэпы.

Ӈэвысӄэтти иквъэт:

- Ии, лыгэн мытрывигъэ.

Ӈирэӄ ӈэвысӄэтти нывиӄинэт. Ӄол нытэръэӈӄин ынкъам ӈирэӄ норвыткоӄэнат. Наӄам Ӄайманпыначгын ӄонпы нарычгытваӄэн. Увиплыкук ӄамэтвагъат. Ынӄоры йылӄэтгъэт. Эргатык кыеквъэт – эвын гэлгимэлетлин. Лыгэн эвыр эквэтгъэт ӈэвысӄэтти, ыргынан нэмэ панэнагты уӈинэӈэт нагтынат. Эчги уӈинэӈэк пыкиргъэт, Ӄайманпыначгыӄай ярайпы ӈытогъэ. Магчыко таёчгыпоӄыткынык вальыт ярар, эпчиит, айколӄай рынрынинэт ӈаргыногты. Ранмыквыткынык вакъогъэ, ярарыткоӈӈогъэ. Ярарыткома нытипъэйӈэӄин:

«Мыгтийгытватгъак, мыпэӈайгытватгъак».

Типъэйӈэплыткук ынан ярартэ рытрилнинэт ынкъам пууръу пиринин айколӄай. Айколӄай тэвлянэн. Люур нэмэ лыгэпэӈапылмыръогъэ. Ӈэвыскэтти ууркильыт нэмэ пэлӄынтэтгъэт. Лыгэн гынмылкинэмил итгъэт.

Рыпэт-ым ӈырача киквъэт Ӄайманпыначгыӄайык. Ӄынвэр ытри чечавыӈӈогъат, нивӄинэт: «Лыгэнитык Ӄайманпыначгыӄая найъотвэвыркинэмык. Опопы игыт рагтык мынрэльуӈгъэн йъотвэнаӈ».

Ӄэглынангэт Ӄайманпыначгыӄайык пыкирык, нэлӄыриргъэн ӈирэнлеӈу йъотватыльын. Ымыӈ увигъэт ытри, тэкичгыт-ым нэпиринэт ванэван гырголяйпы, ыргынан наяанат увик ивтыльыт вальыт тэкичгыт. Ынкъам ыргынан нэльугъэн йъотвэнаӈ: эпчиит ынкъам айколӄай. Ынӄэнат ымыльо ыргынан нэнчимиръэвнинэт ынкъам ӈаргыногты нэнинтысӄивынэт. Ёо'та рылыпляннэнат.

Эргатык инъэ нэмэ гэмэлетлин. Ӈэвысӄэтти нэмэ эквэтгъэт оттымаеты. Амгынотъылён галятагнэты ынпыначга ӄырирнинэт, э'квырга льук лывавнэнат. Лыгэн тымӈэярарӄай тэйкынин ынкъам пэнин яаё арычгытвак айколӄай пиринин ынкъам ӈытогъэ. Нэмэ чит пэнинэмил типъэйӈэгъи: ««Мыгтийгытватгъак, мыпэӈайгытватгъак». Ынӄор-ым ильуткуплыткук айколӄай тэвлянэн, э'квырга ытръэч ӈыроӄ пиӈэт эрэтгъэт, ынӄоры ӄонпыӈ мэлетгъи. Ынкатагнэпы ӈэвысӄэтти гарагтыленат ынкъам ӄонпы гапаален ёо'ръок.

Гатаӈычьыӈӈолен рэмкын варатчыӈын.

РЭТАӇАӇЫЛЬЫН (гатвылен М. Ваалгыргына, ным. Уэлькаль)

Энмэн тэӈытръэч ынпыначгэн гэвъилин экык. Ытлыгэ-ым экык въильын таӈамгылёта ванэван нынленин. Лыгэн ӄонпы рэлкучыку нинэнтыӄин. Ынӄэн въильын экык колё гыто нинэлгыӄин.

Ынпынчга ӄэйвэ нымкыӄинэт эӈэӈыльыт нинъэйӈэвӄинэт, ытръэч нылвавкэ'н рэювкы въильын экык.

Ӄынвэр-ым ынпыначга льунин рэтаӈаӈыльын ынкъам йынаннэн, иӈӄун ынан экык нынэювнин.

Рэтаӈаӈыльа танлымынӄо рэтычыко въильын нинэлӄырирӄин, ытръэч-ым ынан льук нэналвавӄэн. Кыевык, ынан ынпыначгын ивнин:

- Э'тки а'мын тургин ӄлявыл танлымынӄо льук лывавнэн. А'тав китаӄун кылылетэ ӄэналпынрытык ынкъам ынраӄ мылӄырирын Яатлявтэпы (ынӈин нытвыӄэн аӈатлыӈын /Вега/).

Ынпыначга-ым кылылетэ пынрыплыткок, нэмэ лыгэн въильык ӄача атчьатгъэ, ытръэч атчьатыӈок ынпыначгын ивнин:

- Митъэлыги вай ӈыронъылё тырэйылӄэтгъэ ынкъам ынӈэ инэныгъевкэ, ымыӈ ынӈэ инэнилюкэ.

Рэтаӈаӈыльын-ым рэтыӈ ӈанӄэн Яатлявтэты ӄытгъи. Ӈэнку пыкиргъи ынкъам льунинэт тытлык ӄача вакъотвальыт ӈирэӄ и'гыт. Ынан и'гыт кылылетэ пынрынэнат. Пынрыплыткок-ым ынан пынлёнэнат:

- Уйӈэ ӈутку мурыкэкыльин ӄлявыл?

- Ӈутку варкын, энмэч игыр кынмэк ы'лӄапытваркын.

Рэтаӈаӈыльын рэсӄиквъи ынкъам ынан льунин ӄлявыл ы'лӄапытвальын. Авынралья рэтаӈаӈыльын пынлёнэн:

- Ӄаӄа, нырэӄигыт морыкагты?

- Вынэ вай гымнан нинэлӄыриригым мурыкэкин ӄлявыл турык вальын.

- Итык мурык варкын ӄлявыл, ытръэч ӄырым мынйылгыт.

- Вынэ ӄинэйылгытык. Ыныкит эйылкэ рэнтыӈыткы, гымнан таӈымыльо гарама нотасӄэты тырэнльэтэнӈытык.

- Вынэ эвын ӄырым мынйылгыт а'ачек, наӄам ымыӈ чамъам мури рэнкэӈкэлевыткугъэ нотасӄэты.

Ӄээӄын лымӈэ елырачвыӈгъат. Э'квырга-ым ынпыначга вэты а'ачек гыто нинэлгыӄин. Рэтаӈаӈыльын ӄынвэр ӈытогъэ. И'гыт амъянра кылылетэ пынрынэнат ынкъам ивнинэт:

- Ӈотӄэн яраӈы эвтылягты ӄъэмэтгыткы.

И'гыт-ым, амкоргава кылылягты, вэтгыры вагъат ынкъам пэтле яраӈы нэнивтылеквъэн. Нутэсӄык пыкирык, ынпыначгын рэтаӈаӈыльа ивнин:

- Анны ӄун ӄынтогэ. Нутэсӄын ӄыгитэсӄиквын.

Ынпыначгын ӈытогъэ. Эвын-ым нотасӄыткынык нытваӄэнат. Ӈаӄамлым амъаӄакапчачава ынпыначга рэтаӈаӈыльын ивнин:

- Ӄынгырголявыткогэ ынкъам ӄлявыл мынйылгыт.

- Вытку ринэйылӈытык ӄлявыл, вытку ынкы тырангырголявӈытык.

Ынпыначгын наӄамлым валёмгъэ ынкъам рэтаӈаӈыльэты йылнин а'ачекэн увик. Ынкы ӄлявыля а'ачек ярагты э'мэннин.

Кэтэм ӈыроча кивкинэк рэтаӈаӈыльын ытри въильын таӈкынмал вакъогъат. Рэтаӈаӈыльа а'ачек ивнин:

- Вэтыӄун элеръукы, ӄэйвэ ралгъаӄагнэтыӈӈогъа, вэнлыги ынӈэ ымыӈ ратагнэты элӄыткэ. Ытлён вэты ӄывалёмыркын.

Вэнлыги-ым а'ачек ӄол итык а'ӄагнэръочгатык ратагнэты ӄытгъи ынкъам таӈамвааралета тилмэ тыляма рыннин. Ынӈатал-ым ынкы а'ачек ӄонпыӈ въигъи, ынан амавалёмкэта.

АКОКАКЭЙӇЫН (гатвылен Ныӄупльунэ, ным. Канчалан)

Энмэн ӄол ӈэвысӄэт мырыннэгъи, люур чекавэтываӄ ёо'ръогъэ. Ынан яраӈы льук лывавнэн, алымыӈ ванэван ытлён миӈкри ныйыӄунтэтын, лыгэн ынкы лымынкри нылейвыӄин. Ынан тыляма валёмнэн ӄулиӄул.

Льунин ынан яраӈы. Эвын-ым ынкы ӄлявыл ягынкытэмтэвэты нытипъэйӈэӄин. Ынан нэнатвыӄэн, иӈӄун ытри уйӈэ экукэкыльинэт, ымыӈ уӄӄэмэкыльинэт, авалякыльэнат.

- Вынэ ӈэврэмкыльын элгайколя ӄайколятгын, - ивнин ӈэвъэн вэлвэ.

Ӈэвысӄэт элгайколята найколятын ынкъам нанӄамэтвавын рората, наӄам вэты ачьырората.

- Эченур ынӈэ гавэръыма эйылӄэткэ, - вэлвэ ивнин ӈэвысӄэт.

Ныкитэ ӈэвысӄэт ӄивъетэ кыеквъи. Эвын лыӈкыгиӈкы ныйылӄэтӄин лыгэн ӈаргын. Гэмэлетлин, лыӈкэпы чымчеӄэй яраӈы льунин.

Ӄытлыги ытлён вэлвык лыӈкыгиӈкы гэткивлин. Ынан нэнавалёмӄэн вэтлы типъэйӈэльын, этъым нырэтыляӄэн.

ВЭТЛЫ ЫНКЪАМ ПЧЕӃАЛГЫН (гатвылен А. Ӄэргытваалына, ным. Анадырь)

Энмэн ганымытвален чавчыв, микын нытваӄэнат ӈирэӄ ӈээккэт, ӄорагынрэтыльо нинэлгыӄинэт. Ӄол итгъэт ырыкы пыкиргъэт валвийӈын ынкъам пчеӄалгын, ӈэвынъюсӄиквъэт. Ытри пыкирык, аръаля гамайӈыёо'ръолен. Рыпэт мытлыӈэн ы'лёӈэт гаёа'тлен. Валвийӈа чавчыв ивнин:

- Ы'ныпатынат ӈраӄ рораттэ ынкъам мымалытватык, итык ынӈин ӄырым эвын нымэлетын.

Ӈэвысӄэтэ напатынат рораттэ. Ититык нэйылынэт валвэты. Валвийӈын ӈытогъэ. Ӈаргын ынан ымыльо рораттэ рунинэт. Ынӄэн гэльулин ӈэвысӄэтӄэе. Эргатык ынпыначга валвийӈын пынлёнэн:

- Э'ми наӄам иа'м эмэлеткыльин?

- Миӈкри ӄун ӈаргынэн нымэйыӈӄин ынкъам ынӄэната авалёмкыльэн малытватык, - вэлвэ татлыгнэн ынпыначгын.

- Наӄам опопы ӄырагтыгэ, лыгэнитык раӄытваркын ӈутку, - ынпыначга ивнин вэтлы.

Авынъёа'тэты ӈытогъэ пчеӄалгын ынкъам малытватгъэ. Ӈыроӄ ы'лёт галяк, гэлгитэгмэлетлин ынкъам пчиӄэтэ рыпкирэннин ӈэлвыл. Ымыӈ ынан гэльулин нытэӈӄин авээн.

Яачыӈ валвийӈын пыкиргъи. Ынан рыпкирэннин милютин аймак ынкъам ивнин ынпыначгын:

- Гымнан тыльун вопӄэн аймак ынкъам ымыӈ авээн тыльун.

Ӄытлыги ынан гэльулин пэтыралӄаӈын ынкъам рэлӄыттъынвыт, ынӄэнат-ым вэлвэ ы'лгу нылгыӄинэт.

Ӈэнри ялгытгъат. Ытръэч нэльун пэтыралӄаӈын. Ынкы валвийӈын наталяйвын. Валвийӈын гъээ'тлин ынкъам лыгэн йъэгты риӈэгъи.

Йъииӄык пыкиргъи. Ӈэнку нытваӄэн нымным. Ӈаргын нынрыратытваӄэн торынмыён ӄорэн нэлгын. Вэтлы вакъогъэ нэлгык ынкъам эчьырымныт рунинэт. Ынкы ӈэвысӄэт ӈытогъэ ынкъам, льук рымнульын вэтлы, ралкогты иквъи:

- Ръагатле гэпкитлин, этъыманы ныгытъэтӄин, эмрэӄу нырымнуӄин.

- Тэкичгэ ӄылпынрыгыткы ынкъам ныӄамэтвагъан, - ивнинэт ӈээккэт ынпыначгиӈа.

Титэ нэнинтын тэкичгын, вэлвэ пиринин ынкъам нэмэ эвтылягты риӈэгъи ынпыначгэты такэчгынматэты.

- Нылгинымкыӄин вопӄы тынмыткон ынкъам тыпэлянат налгымкиӈыт ӈэнку, - нэмэ нытэмъюӈыткуӄин валвийӈын.

Ытлён нэмэ лымалё нэлгын. Ынык лымӈэнагъэ ӈэвысӄэт. Рыров нывытрэтӄинэт нычелгыӄэнат вытвыттэ. ӈэвысӄэтэ нэнамӈылёӄэн, иӈӄун э'митри нэлгыт.

- Наанӄэнат-ым ӈан вытрэтыркыт энноткынык, - нытатлыӈыткоӄэн валвийӈын.

Пыкиргъэт челгатыльык вытвытык, эвын-ым уйӈэ нэлгыт. Ынкы ӈэвысӄэтэ рэлгыпы пиринин ынкъам кыпчевынэн.

Ынӄоры ытлён эквэтгъи. Тылянвык льунинэт мынгыткэн ӈинӄэгти (пипиӄылгыт). Ытлён никвъэн:

- Ынйивӄэй, мынымлюгыт.

Валвийӈын вэтгыры вагъэ. Нымлюӄин. Ӄынвэр йылӄэтгъи. Эчги йылӄэтгъи, ытлён нъиӈкэлин ынкъам кыевыльын вээмык иквичийгут нэнтын. Люур-ым ынан льунин чиниткин льулӄыл, и'ӈкэлильын, аны ӄулильэтгъи:

- Митэй (нынны ӈэвъэнин), вытръиӈкэли тыльугъэн! Рэтэм ынкъам ёроӈы ӄинэйылги.

Миӈкри нынтынин. Митинэ йылнин рэтэм ынкъам ёроӈы, миӈкри ӄун а'ӄанпалӄынтавыӈ, чеӈэт тотъэты вальын.

Рэтэм ынкъам ёроӈы рэлкынинэт. Ытри пыльыльэ рылыпляннэнат.

- И'к аны ӈан ынӄэнат э'нӄу лыгнинэт. Эвыӈан ынӄэнат ынык варкыт, - нивӄин валвийӈын.

Ыныкы нэйылын элгыквын ынкъам рыпэӈы. Ынӄэнат лыгэн эвыр ынкы эргэвэтгъэт.

- Итык аны элгыквыт ӄымчочеркэнат тэгъеӈу лыгнинэт, - нивӄин валвийӈын.

Ынӄоры валвийӈын чинит мэмлеты пиӈкугъи. Ытръэч-ым эвыр ынкы ытлён пыльыльэ рылыпляннэн ынкъам ӄолельатыӈӈогъэ.

- Митэй, ӄинэтиӈуги, ытлён вай тыӄитувъиркын!

Кынвэр Мити ейвэчеквъи, ваамэты ӄытгъи ынкъам тиӈунин валвийӈын пылӄэтыльын ивлюттэ черутэ.

- Миӈкэкин-ым нъытван гытиӈӈэв, титэ гынин чиниткин э'ӈкалегыргыт нинэльуйгыт, - Митинэ ивнин. Амъымӈычвына нэмэ гычормэты эквэтгъи валвийӈын ынкъам льунинэт нэмэ мынгыткэн пипиӄылгыт, микырык гэльулин мэмылӄай номыльын. Ынӄэн мэмылӄай иткэнин ынкъам рырагтаннэн. Ярак пыкирык Мити ивнин:

- Вай-ым ӈотӄэн мэмылӄай тынмыгъан.

« Иа'м гымнан тырэннэӈыркын валвийӈын, вэлер ытлён тэйӈэтгилильын», - нычимгъуӄин Мити.

Мити увильэтгъи. Ӄамэтвагъат, кымиӈыт-ым ныйылӄэтӄинэт. Ытри нэнарагтаӈынат, нэмэ мынгыткэн пипиӄылгыт ӄытгъэт ынкъам таӈымыльо эръэт нэнунэт ынкъам эквэтгъэт.

Ныкитэ ныппылюӄин вэлвыӈинӄэй кыеквъи ынкъам ванлягъэ. Ытръэч кукэӈы тэӈуйӈэ эръэкэ. Нэмэ валвийӈын амъымӈычвына ӈытогъэ ынкъам пипиӄылгыт йъонэнат. Ытлён нэмэ тэнринӈыӈэ нэрэмлюӈгъэн. Наӄам нэмэ йылӄэтгъи. Эчги йылӄэтгъи, пипиӄылгэ лылек нычелгыӄэнат пээлти нэнтынэт.

Валвийӈын кыеквъи ынкъам ӈавъанэты ваӈэйпыгъэ:

- Митэй, ымыльэты нутэнут ӈылетыркын, вынэ эӄылпэ мынынпиӈкувысӄиквъэн, ӄынвэр ымыӈ мургин яраӈы рэнлетгъэ!

- Ръэнут-ым нынлетын? Ынӄэн гынинэт лылет челгыпааля гэннилинэт, - ивнин Митинэ ынкъам кыпчевынэн.

Валвийӈын аӈӄачормэты ӄытгъи ынкъам вакъогъэ. Вакъотвама нылевтыргыткуӄин, люур-ым мымыл рэрэннин ынкъам тъэмэтылгыгнин акватыӈок чиӈкъэттывэнин. Люур мымыл унъэлю нъэлгъи. Тылянвык льунин мэлёталгын:

- Колё гыныгмич, миӈкы унъэлюгъи? – милютэтэ пынлёнэн.

- Ынӈэ ӈэнри элӄыткэ, мэтъаӄытап рэнъэӄэрэвӈын, - ивнин мэлёталгын, э'квырга-ым нинъэйвынин.

ӇЭВЫСӃЭТ ТЫМӇЭВЫЛьЫН (гатвылен Кунчинэ, ным. Анадырь)

А'мын ганымытвален ӄол ейвэл гаймычьыльэн нымык. Ытлён лыгъэӄэвиръыльын, наӄам ныгпиӄин, ымыӈ нытэйӈэтӄин.

Гаймычьыльэн ӈээкык гатымӈэвлен. Нымкыӄин ынан энарэратыльо нинэлгыӄинэт, ытръэч льук нылвавӄэн. Ыӈин ӄонпыӈ нэнарэрӄэнат авнапаака, миӈкри ӄун ынпыначга колё ы'лгу нинэлгыӄин чиниткин ӈээкык.

Ӄынвэр гаймычьыльа энарэрыльо тыӈивынин ейвэлӄэй. Ымыльо ынан энатвато нинэлгыӄинэт мынгыкво, ымыӈ ӈэвысӄэт матанво, ыныкит ытлён льук.

Ейвэлӄэй кимитъыпиригъи ынкъам пиринин вэниӄэй. Эвын ынкы лельутвэ аӈӄачормэты ӄытгъи. Аӈӄачормык пыкирык мигчитльэт лельутвыкин ивнинэт:

- Ӈутку гым ӄинэйпэтык ынкъам ӄъатчаркынэтык ӈотӄоры.

Ытлён омкычыкоеквэ нылеӄин. Лыгэн вэниӄэй гиивӄэву нинэлгыӄин. Ыныкит нывыргыргэтӄин, ытлён нытляпыткоӈӈоӄэн лымынкыри.

Ӄуливыргыргэтык, ынан льунин ӈэвысӄэт аймыльын. Ӈэвысӄэтэ пынлёнэн:

- А'мын нырэӄигыт, ейвэлӄэй, кытвылӄун аӈӄачормэпы етгъи?

- Вай-ым гынык ытлыгэ энарэрыльо гинэлгылин гыныкы, - татлыгнэн ейвэлӄэе.

Ӈэвысӄэт ляльотвэты рэквэтэвнин. Лельутвык пыкирык, э'йӈэвыткугъи лельутвык вальэты. Ынӄорыӈ аплёратвака ы'твыльыт-энагтатыльыт етгъэт.

Амынан ӈэвысӄэт пиринин, лыги лыӈэ, иӈӄун ынӄэн ӈэвысӄэт гаймаӈэн нараматаӈын, миӈкри ӄун ыргынан нэльун, ейвэл нэлкытын ынкъам напэлягъан, иӈӄун нывъин.

Ейвэл кылтытвальын ынпыӈэвӄэе льунин ынкъам ивнин:

- Ынраӄ нырэӄигыт? Иа'м ныкылтытвайгыт?

- Э'квырга кылтытвак нылгитэӈычьэтигым, - татлыгнэн ынпыӈэв а'ачека.

- Ивкэ э'птэ гым ӄинэкылтыркын, - ынпыӈэвӄэй иквъи а'ачекэты.

- Ытръэч-ым миӈкри мынтыгыт, наӄам гым тыкылтытваркын.

Ынпыӈэвӄэе а'ачек рыкылтытвэвнин ынкъам ивнин:

- Ынӈатал-ым гым ӄинэкылтыги.

- Э'тки лыгэтавэмэнӈыгыргын кылтытвак, ӄырым мыкылтыгыт.

- Гыт-ым ӄырым эвын ӄыегтэлги, - ивнин ынпыӈэвӄэе а'ачек.

- Эвын гынан этрыкэ нъинтэнтын вэнлыги тывъигъэк.

Ӄытлыги ынпыӈэвин нытваӄэнат э'ӄэльыт. А'ачек э'ӄэльэ нэльун. А'ачек таӈамынан а'ӄальэты маравымгогъэ. Ытри нымаравӄэнат ръысӄэ конэткынык. А'ачека таӈымыльо э'ӄэльыт рырулылтэвнинэт. Ынӄэната ыныкы конэкон нэйылын кытголтатмынгыкво. Лыгэн ынӄэн конэкон рагтык яанэн.

Ярак пыкиргъи. Эвын-ым ынкы ӈэвысӄэтин ытлыгэ гэнумэкэвлинэт ымыльо энаральыт ынкъам нэнамӈылёӄэнат, микынэ ипэ льунин ынин ӈээкык, миӈкри ӄун ынан ярак пынлёк лывавнэн.

Ӈэвысӄэт ымыӈ ӈутку авъеткынка нытваӄэн, ванэван нытатлыӈыткон, ымыӈ ванэван ныгитэнинэт ынин инэрэтыльыт. Люур кытавэтываӄ пинтыӄэтгъи а'ачек. Ӈэвысӄэт ӄотэты иквъи:

- Ӈутку уйӈэ гымык инэльульын, амынан вайыӈӄэн а'ачек гымык инэльульын, э'митлён кылтэты напэлягъан аӈӄачормык гымык инэрэтыльэ.

Ейвэле ӈэвысӄэт матанэн. Ӄымэлынан чит лыгитэвиминӈыльын таӈычьыӈӈогъэ нымытвак.

РЭТЫРЭТ ЫНКЪАМ ӇИНӃЭЙ (гатвылен П. Льатылёна, совхоз «Канчаланкэн»)

Энмэн-ым ӄутти ганымытвленат гэӈэвмиргэ. Ытлывэ еп аръаля ныппылюӄин, ӈэвмиргын-ым гэрулевлин. Ытлыгын ынкъам ытля гатваленат, ытри ръэвэ ганатчатленат.

Ӄол рыннин ӈэвмиргэ ӈаргынойпы рэсӄивыльын ытлывэ ивнин:

- Гым тылвавыркын, тэйӈэт-ым амтъары нъэлыркын. А'тав гыт ӄараттаркын. Юрэӄ вэлер мыргот номыльыт нъынумэкэвыркынэт.

Ӈинӄэй араргыргыеквэ эквэтгъи. Ярак рыровык вакъогъэ. Ытлён ӄынур нинэнилюӄин имъэлютэ. Ынан имъэлют нинэгитэӄинэт. Авынгэтама ӄынвэр йылӄэтгъи.

Ымыӈ рэтыӈ нинэгитэӄинэт имъэлют. Люур авынгэтагты имъэлют ӄачгыпатгъат ынкъам ӈинӄэе льунинэт ытля эвыр ытлыгын, ы'твыратвальыт гынонаӈӄачыко. Лыгэн льунэӈу ытлыгыт, ӈинӄэй ырыкы кытгынтатгъэ. Еп рыров ӈинӄэй ваӈэйпыгъэ:

- Ыммэмэй, атэӄай! Ынӈатал рэӄулым ӄынвэр тыльутык! Эӄылпэ мынрагтымык, эпэӄэй ярак гытъэтыркын, уйӈэ этэйӈэткэ нытваморэ.

- Ытръэч мури чамъам мытрарагтыгъа. Мури эмъыттъыму гэнъэлмури.

Ынӈин ивыплыткук, ытльата рыкалыровнэн увик. Ынкы экык тэргатгъэ.

Ытлыгэ пиринин ӄопалгыналгыкэн а'рэльын ынкъам ръэв ы'твыгиӈкы вотытвальын кэнчьивынин, наӄам канчьэвма нэнанвэтгаатӄэн:

- Ы'мӈотъамын ӈотӄэн инэнъейвэчевыльын.

Авынканчьэгты ӄынур-ым нымӄытвиӄин ръэв, ытлыгын ынкъам ытля ынкэгрээн нымӄитвиӄинэт. Ӄынвэр ӈинӄэй ваӈэйпыгъэ:

- Ыммэмэй, атэӄай! Аны гым ӄэнъатчатык!

Ваӈэйпыръок ытлён кыеквъи. Ӈинӄэй рымагтэты эквэтгъи гэлгунтымэвлин. Люур ынкы ынан льунин нылгинымэйыӈӄин ръэвритльу. Лыгэнэвыр ынкы эӄылпэ рагтыгъэ ынкъам гэӈэвмиргэ нэлвысӄивын.